Πώς θα είναι ο κόλπος της Αιγιάλης στην Αμοργό σε 20 χρόνια, αν συνεχιστεί με τους ίδιους ρυθμούς και στην ίδια κατεύθυνση η τουριστική ανάπτυξη και η οικοδομική δραστηριότητα στην Αμοργό, όπως συμβαίνει στις υπόλοιπες Κυκλάδες;
Το Μάιο του 2023, μια ομάδα μεταπτυχιακών φοιτητών από το Πολυτεχνείο του Βερολίνου φτάνει στην Αμοργό για να πραγματοποιήσει έρευνα πεδίου για το πρότζεκτ Amorgos Flux, υπό την εποπτεία των ερευνητών Ντάβιντ Μπάουερ και Κρίστιαν Χάιντ.
Ο Ντάβιντ Μπάουερ επισκέπτεται την Αμοργό με την Ελληνίδα γυναίκα του κάθε χρόνο την τελευταία δεκαετία και γνωρίζει καλά το νησί. Μαζί με το συνεργάτη του στην έδρα Habitat Unit του Τμήματος Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου του Βερολίνου, έχοντας κάνει προηγουμένως μελέτες και προγνωστικά σενάρια για τη βιωσιμότητα και τον μαζικό τουρισμό στην Αίγυπτο, επέλεξαν για το μεταπτυχιακό εργαστήριο αστικής ανάπτυξης το εαρινό εξάμηνο του 2023 ως μελέτη περίπτωσης την Αμοργό με το πρότζεκτ Amorgos Flux.
«Ένα νησί δίνει μας ένα πολύ ενδιαφέρον πλαίσιο μελέτης, γιατί έχει αυτό που λέμε σχεδόν ξεκάθαρα όρια συστήματος, λόγω των γεωγραφικών ορίων του. Εμείς στο εργαστήριο αστικού σχεδιασμού επιλέγουμε να επικεντρωθούμε στην ανίχνευση και περιγραφή των συστημάτων υποδομών ενός τόπου ως ραχοκοκαλιά της αστικής ανάπτυξης», μου λέει ο Μπάουερ, εξηγώντας τη λογική του πρότζεκτ.
«Μπορεί ένα νησί των Κυκλάδων να έχει σαφή γεωγραφικά όρια και να το σκεφτόμαστε ίσως ως έναν απομονωμένα αγροτικό τόπο, όμως όπως γνωρίζετε και όπως διαπιστώσαμε στην Αμοργό, τα νησιά αυτά δεν είναι πλέον αγροτικά μέρη, είναι βαθιά εξαρτημένα από ευρύτερα συστήματα τροφοδοσίας και οικονομικά συστήματα, όπως είναι παγκόσμιες ταξιδιωτικές ροές, οι διεθνείς πτήσεις, κλπ. Θέλαμε λοιπόν να μελετήσουμε πως ένα μέρος με τόσο σαφή γεωγραφικά όρια συνδέεται με άλλα μέρη, ποια είναι τα όριά του, ποια προβλήματα αντιμετωπίζει σχετικά με την εισροή και εκροή τουριστών και ανθρώπων γενικότερα».
Οι φοιτητές χωρίστηκαν σε ομάδες και κάθε ομάδα ανέλαβε τη χαρτογράφηση των εισροών και εκροών στην Αμοργό σε πέντε τομείς: ενέργεια, αγροτική παραγωγή, τουρισμός, απορρίμματα και κοινωνικές υποδομές. Με βάση τα στοιχεία που συγκέντρωσαν, εκπόνησαν μελέτες με προτάσεις βιώσιμης πολεοδομικής διαχείρισης και παρεμβάσεων στον εκάστοτε τομέα: οι ομάδες ασχολήθηκαν με την αναστήλωση παραδοσιακών κτισμάτων που καταρρέουν, τη βιώσιμη ανάπτυξη μέσω του αγροτουρισμού, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, λύσεις για την έλλειψη στέγης λόγω της τουριστικής υπερεκμετάλλευσης στο νησί και τη διαχείριση του νερού. Ταυτόχρονα, έτρεξαν ένα δευτερεύον πρότζεκτ επί τόπου χαρτογράφησης των υποδομών σχετικών με το νερό στο νησί, όπως πηγές, στέρνες, πηγάδια και δεξαμενές.
Επιπλέον, στο πλαίσιο του πρότζεκτ συγκεντρώθηκαν σχεδόν 25 ώρες συνεντεύξεων με ντόπιους, από επιχειρηματίες του τουρισμού μέχρι αγρότες και ακτιβιστές. Τέλος, Στο πλαίσιο του πρότζεκτ, η συμμετέχουσα Κατερίνα Τζουβαλά κατέγραψε επίσης πόσα από τα κτίρια των τριών κύριων οικισμών (Χώρα, Κατάπολα, Αιγιάλη) είχαν ήδη μετατραπεί σε Airbnb την περσινή άνοιξη:
Η Κατερίνα και ο Ντάβιντ μου περιγράφουν πως ήδη το Μάιο του ‘23 το νησί ήταν εμφανώς διχασμένο για επίκαιρα θέματα, όπως την άφιξη κρουαζιερόπλοιων: «Ήταν ξεκάθαρο πως η μισή Αμοργός ήλπιζε να μαζέψει τα περισσεύματα της τουριστικής υπερχείλισης νησιών όπως η Σαντορίνη», λέει ο Μπάουερ.
Πιστεύει πως τα νησιά των Κυκλάδων εξακολουθούν ως επί το πλείστον να είναι άρτια αρχιτεκτονικά: το πρόβλημα που εντοπίζει τόσο αυτός όσο και η ομάδα της Κατερίνας Τζουβαλά στην Αμοργό είναι η πίεση που ασκεί στο τοπίο η αυξανόμενη οικοδομική δραστηριότητα, είτε πρόκειται για την εξάπλωση των (λίγων) υπαρχόντων οικισμών της Αμοργού, είτε για τη διάνοιξη νέων δρόμων και τη δόμηση σε τοποθεσίες εκτός σχεδίου. «Η Αμοργός, επειδή είναι ως επί το πλείστον ανέγγιχτη, προσφέρει αυτή την αποκλειστικότητα και το άγριο τοπίο. Το πρόβλημα όμως δημιουργείται όταν όλοι θέλουν ταυτόχρονα να ξεφύγουν από τις υπάρχουσες αστικές συστάδες και να χτίσουν σε αυτό το τοπίο», μας λέει ο Μπάουερ.
Επτά εκδοχές ανάπτυξης
Η ομάδα των Κλάρα Χέρμαν, Κλέμενς Τράουτβαιν, Κατερίνα Τζουβαλά και Ρουθ Βάλτερ στο πρότζεκτ «I think it will stay the same» κατέγραψε επτά διαφορετικές τυπολογίες αστικής εξάπλωσης που παρατηρούνται ήδη στα νησιά των Κυκλάδων και την Αμοργό, εντόπισε τα προβλήματα και τις πιέσεις που προκαλεί η κάθε μια από αυτές, και πρότεινε τρόπους με τους οποίους τρεις από αυτές μπορούν να προσαρμοστούν ώστε να συμβαδίζουν με τη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη του νησιού. Χρησιμοποιώντας ως περίπτωση μελέτης τον κόλπο της Αιγιάλης, η ομάδα παρουσιάζει μια πρόγνωση του πως θα είναι ο κόλπος της Αιγιάλης το 2043 με βάση αυτές τις επτά τυπολογίες, αν συνεχιστεί με τους ίδιους ρυθμούς η τουριστική ανάπτυξη της Αμοργού και η οικοδομική δραστηριότητα τα επόμενα 20 χρόνια.
Τα αποτελέσματα της εργασίας παρουσιάζονται στο παρακάτω βίντεο, το οποίο μας παραχώρησε η ομάδα και μεταγλωττίσαμε στα ελληνικά:
Τα 7 χωρικά πλαίσια οικιστικής ανάπτυξης που εντοπίζει η ομάδα είναι τα εξής:
| Άτακτη εξάπλωση και πύκνωση αστικής περιοχής |
|---|
Οικιστική ανάπτυξη εντός ή πλησίον υφιστάμενων οικισμών και χωριών με την κατασκευή μικρού μεγέθους πανσιόν, ξενοδοχείων και εξοχικών κατοικιών.    |
| Από χωράφι σε κατάλυμα |
|---|
Μετατροπή γεωργικής γης σε οικιστικούς ή εμπορικούς χώρους, κατασκευή μεσαίου μεγέθους συγκροτημάτων διαμερισμάτων και ξενοδοχείων, καθώς και μεγαλύτερων επαύλεων που συχνά διαθέτουν ιδιωτικές πισίνες. Το επίπεδο τοπίο στις κοιλάδες καθιστά εύκολη την κατασκευή αυτών των καταλυμάτων, αν και συχνά συνεπάγεται τη σφράγιση με τεχνητές επιφάνειες των πιο εύφορων περιοχών του νησιού. Η ανάπτυξη επικεντρώνεται αρχικά στις περιοχές που βρίσκονται πιο κοντά στην παραλία, πριν επεκταθεί περισσότερο στη στεριά.  |
| Δωμάτιο με θέα |
|---|
Οικοδομική δραστηριότητα στα πιο απομακρυσμένα και ακατοίκητα μέρη του νησιού, σε περιοχές που προσφέρουν εντυπωσιακή θέα. Συνεπάγεται την ανάπτυξη του οδικού δικτύου και περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα καταλυμάτων, συμπεριλαμβανομένων μικρών και μεσαίων κατοικιών καθώς και συγκροτημάτων με διαμερίσματα ή μονοκατοικίες.  |
| Ακτογραμμή σε prime time |
|---|
Κατασκευή βιλών μεσαίου και υψηλού προϋπολογισμού και συγκροτημάτων διαμερισμάτων μεσαίου μεγέθους, που συχνά διαθέτουν ιδιωτικές πισίνες και ιδιωτική πρόσβαση στη θάλασσα, σε παράκτιες περιοχές που είναι ιδιαίτερα περιζήτητες και θεωρούνται προνομιακές τοποθεσίες.  |
| Μεγάλο Οικόπεδο / Μεγάλο Κτίσμα |
|---|
Δημιουργία ξενοδοχείων-θερέτρων μεσαίου και υψηλού προϋπολογισμού μεγαλύτερης κλίμακας, με πλήρεις ανέσεις και συχνά με ιδιωτικές πισίνες. Οι εγκαταστάσεις αυτές κατασκευάζονται κυρίως από ισχυρές εταιρείες της τουριστικής βιομηχανίας και θεσμικούς επενδυτές.  |
| Το λιμάνι των κρουαζιερόπλοιων |
|---|
Μεσαίου και μεγάλου μεγέθους πλοία ως αυτόνομα συστήματα που προσφέρουν ολοκληρωμένες εμπειρίες διακοπών. Τα κρουαζιερόπλοια ελλιμενίζονται για μία ή δύο ημερες, κατά τη διάρκεια των οποίων το νησί αξιοποιείται κυρίως για ημερήσιες εκδρομές, επιτρέποντας στους επισκέπτες να εξερευνήσουν τα σημαντικότερα αξιοθέατα και τις παραλίες του νησιού. |
| Πόλη-δορυφόρος |
|---|
Αυτόνομη περιοχή για τουριστικά καταλύματα εκτός των υφιστάμενων οικισμών. Συνεπάγεται τη δημιουργία μιας σειράς μεσαίου μεγέθους συγκροτημάτων διαμερισμάτων και ξενοδοχείων, μαζί με μεγαλύτερες βίλες που συχνά έχουν ιδιωτικές πισίνες. Ως μονολειτουργική τουριστική περιοχή, η πόλη-δορυφόρος δεν έχει κατοικίες ντόπιων και άλλες υποδομές. Πρέπει να αναπτυχθούν νέες υποδομές για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των τουριστών.  |
Βιώσιμα και καταστροφικά μοντέλα
Η μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα πως τέσσερα από αυτά τα είδη τουριστικής και οικιστικής ανάπτυξης θα έχουν ανεπίστρεπτες συνέπειες στο τοπίο, την αρχιτεκτονική και την κοινωνία της Αμοργού και γι’αυτό το λόγο πρέπει να περιοριστούν. Συγκεκριμένα, πρόκειται για τις περιπτώσεις «Ακτογραμμή σε prime time», «Μεγάλο οικόπεδο/μεγάλο κτίσμα», «Πόλη των κρουαζιερόπλοιων» και «Πόλη-δορυφόρος», οι οποίες έχουν μια πληθώρα αρνητικών συνεπειών:
- Δεν ευθυγραμμίζονται με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του νησιού και το τοπίο,
- Απαιτούν τη δημιουργία νέων υποδομών από τις οποίες δεν επωφελείται η τοπική κοινωνία
- Έχουν βαρύ περιβαλλοντικό αποτύπωμα
- Συνεπάγονται υψηλή χρήση γης ανά επισκέπτη και μειωμένα οικονομικά και κοινωνικά οφέλη για την τοπική κοινωνία
- Δημιουργούν μια συνθήκη ανωνυμίας των επισκεπτών
- Αυξάνουν τη ζήτηση για εποχιακό εργατικό δυναμικό
Για τις υπόλοιπες τρεις τυπολογίες, η ομάδα προτείνει προσαρμογές που μπορούν να τις ευθυγραμμιστούν με το μοναδικό τοπίο και την αρχιτεκτονική της Αμοργού, προωθώντας μια πιο βιώσιμη μορφή ανάπτυξης.
Συγκεκριμένα:
- «Πύκνωση και εξάπλωση αστικής περιοχής»: η εξάπλωση και πύκνωση των οικισμών μπορεί να γίνεται με θεμιτό τρόπο, εφόσον τα νέα κτίρια ενσωματώνονται στην κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική ακολουθώντας το πυκνό πλέγμα των παραδοσιακών οικισμών με τα μικρά σπίτια, χωρίς δρόμους για μηχανοκίνηση, χωρίς μεγάλους κήπους και πισίνες. Επίσης, είναι σημαντικό τα νέα κτίσματα να μην έχουν αποκλειστικά τουριστικές χρήσεις, ώστε να μην νεκρώνουν οι περιφερειακές ζώνες των οικισμών μετά το πέρας της σεζόν.
- «Από χωράφι σε κατάλυμα»: Η αγροτική γη μπορεί να χρησιμοποιηθεί εν μέρει για τουριστικές χρήσεις με μια χαμηλότερη πυκνότητα δόμησης ανά οικόπεδο, ώστε να συνυπάρχουν ο τουρισμός και οι αγροτικές δραστηριότητες. Αυτό θα μπορούσε να γίνει αν τα καταλύματα ήταν μικρά διαμερίσματα, καταφύγια ή χώροι για κατασκήνωση, αντί για μεζονέτες, βίλες ή μεγαλύτερες ξενοδοχειακές μονάδες. Η διατήρηση και ενίσχυση του εισοδήματος της αγροτικής δραστηριότητας συμβάλλει στη διατήρηση των τοπικών προϊόντων και της ίδιας της αγροτικής κληρονομιάς της Αμοργού ως τουριστικών αξιοθέατων. Ταυτόχρονα, η τοπική οικονομία καθίσταται πιο ανθεκτική στις κρίσεις και διακυμάνσεις της τουριστικής οικονομίας.
- «Δωμάτιο με θέα»: αντί να δημιουργούνται νέοι δρόμοι ώστε να υπάρχει πρόσβαση σε απομακρυσμένες μονοκατοικίες, προτείνεται η συντήρηση ή αναπαλαίωση υπαρχόντων κτισμάτων σε απομακρυσμένες πλαγιές, όπως είναι οι αγροικίες ή οι παλιοί ανεμόμυλοι. Τέτοια κτίρια έχουν μικρό εμβαδόν και είναι εναρμονισμένα με το τοπίο, ενώ συνήθως είναι ήδη προσβάσιμα από μονοπάτια, και τη διαχείρισή τους μπορούν να αναλάβουν τοπικές ομάδες και οργανώσεις. Έτσι, θα δίνεται ένα κίνητρο στην τοπική κοινωνία να διατηρήσει την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του νησιού και να συντηρήσει τα μονοπάτια, ενδεχομένως και με τη συμμετοχή των επισκεπτών, καθώς η Αμοργός έλκει ήδη πεζοπορικό τουρισμό.
«Ακόμα κι αν τα νησιά των Κυκλάδων ακμάζουν οικονομικά, πιστεύω πως στην πραγματικότητα παρακμάζουν και υποβαθμίζονται σε πολλά επίπεδα», μας λέει ο Μπάουερ. «Αυτό που βρίσκουμε συναρπαστικό στο τοπίο του Αιγαίου είναι πως διατηρούνταν και η γη καθίστατο παραγωγική μέσω της σκληρής δουλειάς και φροντίδας των ανθρώπων, δηλαδή της δημιουργίας αναβαθμίδων και της συγκράτησης του χώματος με τις ξερολιθιές, τις οποίες σήμερα δε φροντίζει κανείς. Σήμερα, τα νησιά προβάλλουν και εκμεταλλεύονται μια εικόνα του εαυτού τους η οποία στην πραγματικότητα καταρρέει, χάνουν κάθε μέρα τη βιοποικιλότητα και την καλλιεργήσιμη γη τους».
Ο καθηγητής του Πολυτεχνείου του Βερολίνου πιστεύει πως η Αμοργός βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι: έχει ακόμα περιθώρια να μην πέσει στην παγίδα του μαζικού τουρισμού ή του τουρισμού πολυτελείας, αλλά να συνεχίσει να απευθύνεται σε Έλληνες αλλά και σε ξένους επισκέπτες μεσαίων και υψηλών εισοδημάτων που αγαπούν το τοπίο του νησιού και τις ποικίλες δραστηριότητες που προσφέρει, το επισκέπτονται σταθερά και επιθυμούν μια διεύρυνση της σεζόν ώστε να αποφύγουν τα πλήθη και την όλο και αυξανόμενη ζέστη του καλοκαιριού.
«Δεν έχω πάει στη Σαντορίνη γιατί φοβάμαι», μου λέει. «Αυτό που μου αρέσει στην Αμοργό είναι πως βλέπεις τη θάλασσα, τις πέτρες, τη βλάστηση, ένα τοπίο που θα μπορούσες να αντικρίσεις ίδιο πριν εκατοντάδες χρόνια. Πρόκειται για ένα αρχαίο μέρος. Έχει έναν ρομαντισμό και μια ιδιαιτερότητα, δεν πιστεύω πως πρέπει να πάει κανείς σε αυτό το τοπίο και να χτίσει τεράστια ξενοδοχεία». Μένει να δούμε πόσο κοντά στην πραγματικότητα θα είναι οι προβλέψεις της μελέτης για το 2043. Σίγουρα είναι στο χέρι της τοπικής κοινωνίας της Αμοργού.
