Τις τελευταίες τρεις εβδομάδες, ένα κοινό όραμα έφερε στην Ίο ανθρώπους για να αναβιώσουν μια παράδοση που μπορεί να αποτελέσει βιώσιμη λύση για τα άνυδρα νησιά των Κυκλάδων.
Οι σουβάλες όπως τις αποκαλούσαν οι Νιώτες, είναι φυσικές κοιλότητες κατά μήκος ρεμάτων που συγκρατούσαν νερό. Πολλές φορές τις ενίσχυαν με παραδοσιακές λίθινες κατασκευές με σκοπό τη διαχείριση του νερού. Για εκατοντάδες χρόνια, αυτές οι κατασκευές σμιλεμένες από την ανάγκη και τη συνύπαρξη με τη φύση, στήριζαν τις νησιωτικές κοινότητες της υπαίθρου. Ανάμεσα στις ξερολιθιές, τις πεζούλες, τις στέρνες και τις πετρόχτιστες πηγές, οι αγρότες συνήθιζαν να κατασκευάζουν αυτούς τους λίθινους αναβαθμούς κατά μήκος των ρεμάτων για να συγκρατήσουν το νερό της βροχής που κατέβαινε από τα ορεινά. Η ιδέα ήταν στη συνέχεια να το κατευθύνουν στις παρακείμενες καλλιέργειες, εξασφαλίζοντας έτσι την άρδευση.
Το έργο Med-RESET (Mediterranean REsilient inSular Ephemeral sTreams), το οποίο υλοποιεί το Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA) σε συνεργασία με τους εταίρους Μπουλούκι, Save Ios και WWF Hellas, και με την υποστήριξη του DIMFE και του Δήμου Ιητών, ξεκίνησε πριν έναν χρόνο και κάνει μια φιλόδοξη πρόταση για τη διαχείριση του νερού στην Ίο.
Με την κατασκευή ενός δικτύου 50 μικροφραγμάτων στο ρέμα Μαυρουδή στον Κάμπο της Ίου στοχεύει στην αναζωογόνηση των φυσικών οικοσυστημάτων του νησιού, μέσα από την παραδοσιακή τεχνική διαχείρισης του νερού που ανέκαθεν εφαρμοζόταν στο νησί. Προγραμματίζεται η κατασκευή άλλων 120 μικροφραγμάτων σε γειτονικά ρέματα και το έργο θα ολοκληρωθεί το 2026 με την επιστροφή των επιστημόνων στο νησί για να καταγράψουν τις επιπτώσεις των αναβαθμών.
Συνδέοντας το παρελθόν με το μέλλον με τρόπο που σέβεται την πολιτιστική κληρονομιά και ενδυναμώνει τη σχέση της τοπικής κοινότητας με το περιβάλλον, τα μικροφράγματα είναι μια λύση βασισμένη στη φύση (NBS) που μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στον εμπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα του νησιού, την ενίσχυση της βιοποικιλότητας, τη μείωση της ξηρασίας και των πλημμυρικών φαινομένων.
Οι «Βιώσιμες Κυκλάδες» είχαμε τη χαρά να παρακολουθήσουμε από κοντά την πρωτοβουλία.
Το εργοτάξιο
Σε ένα ιδιαίτερο «εργοτάξιο» αγροτικής τέχνης και παράδοσης, πάνω από 30 άνθρωποι από Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Τήνο, Σκόπελο, Κρήτη, Μιλάνο, Παρίσι και αλλού, ένωσαν δυνάμεις στις αρχές Νοεμβρίου για να ξαναδώσουν ζωή στο χειροποίητο τοπίο του νησιού. Με εργαλεία απλά – κασμά, φτυάρι και λοστό – και τη σοφία της παράδοσης, έφτιαξαν κατασκευές «πλεγμένες» με γνώση και μεράκι που αντιστέκονται στον χρόνο και τις φυσικές δυνάμεις.
Για καθένα από τα 50 μικροφράγματα που κατασκευάστηκαν στη διάρκεια τριών εβδομάδων κατά μήκος του ρέματος, οι ομάδες διάλεγαν προσεκτικά τις πέτρες και άλλες τις σμίλευαν για να πάρουν τη σωστή φόρμα. Άλλοτε εύκολες στη μεταφορά και άλλοτε πέτρες ασήκωτες, που απαιτούσαν τη δυναμική όλης της ομάδας για να μεταφερθούν, «δένονταν» μεταξύ τους χωρίς συνδετικά υλικά, δημιουργώντας έργα ανθεκτικά στον χρόνο που συνδυάζουν λειτουργικότητα, αντοχή και σεβασμό στη φύση. «Την επόμενη φορά που τα παιδιά θα βρεθούν μπροστά σε μια πέτρα, δεν θα την προσπερνάνε, δεν θα τη φοβούνται» λέει ο Σάμιος μάστορας Δημήτρης. Ο ίδιος συνηθίζει να γράφει πάνω στις πέτρες τον στίχο «Χαίρε πέτρα, η ποτίσασα τους διψώντας την ζωήν».
Δύο μάστορες με εμπειρία από αντίστοιχες πρωτοβουλίες, ο Μιχάλης από την Πάρο και ο Δημήτρης από τη Σάμο, δίδαξαν στους τέσσερις μαθητευόμενους τεχνίτες του προγράμματος, τον Γιάννη, την Εύα, τον Κωνσταντίνο και τη Σοφία, την τέχνη της σουβάλας και ακολούθησε πενθήμερο βιωματικό εργαστήριο με ακόμη 19 εθελοντές. «Τους μαθαίνω πώς να μην σπαταλάνε τη δύναμή τους άδικα, γιατί πρέπει να πηγαίνουν ομαδικά όλοι, δεν μεταφέρεται μονοκόμματα η μεγάλη πέτρα. Καμιά φορά, πριν μιλήσω, τους άφηνα να δω πώς θα πράξουν από μόνοι τους» μας είπε ο Μιχάλης, μάστορας 3ης γενιάς.
«Ο παππούς μου έφτιαχνε παραδοσιακά κυκλαδίτικα σπίτια και εγώ έμαθα τις τεχνικές δίπλα στον πατέρα μου από 13 χρονών» συνεχίζει ο Μιχάλης. «Το να μετακομίσεις μια πέτρα είναι δύσκολο, θέλει τέχνη και μυαλό. Είναι μια παραδοσιακή γνώση που χάνεται. Δεν χρησιμοποιούνται οι μεγάλες πέτρες πλέον, ούτε και τα λοστάρια. Οι επόμενες γενιές θα τα βλέπουν και θα λένε “τι είναι αυτά”, δεν θα ξέρουν τι είναι».
Στου Μαυρουδή
Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των ντόπιων, στο ρέμα Μαυρουδή παλιά υπήρχε νερό καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους και γι’ αυτό αποτελούσε ένα από τα πιο εύφορα σημεία του νησιού, κατάλληλο να στηρίξει τις καλλιέργειες. «Η ζωή των Νιωτών ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με τους χειμάρρους αυτούς και επηρέαζε όχι μόνο την παραγωγική τους δραστηριότητα, αλλά ολόκληρο τον ιδιωτικό τους βίο. Χαρακτηριστικό είναι και το παραδοσιακό ερωτικό τραγουδάκι Στου Μαυρουδή που υποδεικνύει άμεσα την επαφή της τοπικής κοινότητας με το σημείο» μας λέει ο αρχιτέκτονας-μηχανικός Γρηγόρης Κουτρόπουλος, ιδρυτικό μέλος της ομάδας Μπουλούκι, που τα τελευταία 6 χρόνια ασχολείται με την καταγραφή, την έρευνα και την εκπαίδευση πάνω στις παραδοσιακές τεχνικές δόμησης. «Οι σουβάλες κατασκευάζονταν από τους αγρότες που τις μαθαίνανε βιωματικά από τους παππούδες τους. Οι πιο μεγάλοι στο νησί θυμούνται τους πατεράδες και τους παππούδες τους να τις επιδιορθώνουν κάθε χρόνο όπου χρειαζόταν. Τις είχαν δίπλα στα χωράφια και από εκεί έπαιρναν νερό για άρδευση».
«Όταν ήρθαμε με τον πατέρα μου στο ρέμα, θυμήθηκε τη μητέρα του, τη γιαγιά μου, που συνήθιζε να πλένει τα ρούχα τους στα πλυσταριά του ρέματος» μας αφηγείται η Μαρία από το Save Ios. «Με την ανεξέλεγκτη χρήση γεωτρήσεων πάνω από το ρέμα, οι πηγές αυτές σταδιακά στέρεψαν. Φέτος ειδικά, είδαμε για πρώτη φορά ένα τοπίο τελείως διαφορετικό. Όλα άρχισαν να ξεραίνονται» συμπληρώνει ο Μίχαελ, σύντροφος της Μαρίας και ιδρυτικό μέλος του Save Ios.
Αλώνια, περιστεριώνες, πηγάδια, πατητήρια, μικρά αγροτικά καταλύματα και υποδομές νερού, όπως αυλάκια, στέρνες, παλαιότερες σουβάλες και μικροφράγματα, θυμίζουν το αγροτικό παρελθόν του σημείου που συνδέεται άμεσα με τον αρχαιολογικό χώρο του Σκάρκου, στον οποίο καταλήγει το ρέμα. Η αρχαία πόλη, σε στρατηγικό σημείο δίπλα από το λιμάνι του νησιού, αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους πρωτοκυκλαδικούς οικισμούς. «Μέσα στον αρχαιολογικό χώρο υπάρχει πηγάδι και μαγκανοπήγαδο, δηλαδή η παροχή νερού στον οικισμό συνδέεται άμεσα με το ρέμα. Αυτό φαίνεται και από την κατασκευή των πηγαδιών, καθώς είναι λαξευμένα στο βράχο» επισημαίνει ο Γρηγόρης καθώς περιηγούμαστε στον επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο στον οποίο απονεμήθηκε το 2008 το Βραβείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της ΕΕ.
«Το υλικό αποτέλεσμα που θάφτηκε στο πέρασμα του χρόνου το ξαναβρήκαμε εμείς στις εργασίες μας. Πιθανότατα η προηγούμενη γενιά που το πέρασε με τσιμέντο πριν 60-70 χρόνια να είχε βρει κάτι αντίστοιχο και να πάτησε πάνω σε αυτό και να το βελτίωσε λίγο» μας λέει ο Γρηγόρης.
«Ό,τι παρατηρούμε στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, είναι αποτέλεσμα συνεξέλιξης του ανθρώπου και του φυσικού περιβάλλοντος, είτε μιλάμε για το ευρύτερο πολιτιστικό τοπίο, είτε για το τοπίο με βιολογικούς όρους, αλλά και τα είδη που καταγράφονται. Αν εξαιρέσουμε τον άνθρωπο από αυτά τα οικοσυστήματα, χάνεται βιοποικιλότητα» επισημαίνει ο Φανούριος-Νικόλας Σακελλαράκης, ειδικός βιοποικιλότητας και οικοσυστημάτων στην ομάδα του ΜedINA καθώς μας μιλά για τις έρευνες που πραγματοποίησε στο πεδίο με σκοπό την καταγραφή της βιοποικιλότητας της περιοχής. «Μας λέγανε οι κάτοικοι “παλαιότερα, για να πάμε στο σχολείο έπρεπε να περάσουμε από του Μαυρούδη και κάποιες φορές ήταν τόσο φουσκωμένο που φοβόσουν μην σε πάρει το ρέμα”. Κάτι ακόμη που προέκυψε από τη συζήτηση μαζί τους, ήταν ότι θυμούνται τον ασταμάτητο κοασμό των βατραχιών το βράδυ. Αυτό το στοιχείο πλέον έχει εκλείψει από το ηχητικό πεδίο του νησιού, δεν μπορείς να το εντοπίσεις πουθενά. Καταφέραμε να βρούμε 6 άτομα του λιμνοβάτραχου (Pelophylax ridibundus), γεγονός που υποδηλώνει αυτό που στην οικολογία αποκαλούμε χρέος εξαφάνισης. Έχει φτάσει το είδος σε τέτοιους αριθμούς που βάσει μαθηματικών μοντέλων είναι σίγουρο ότι θα εξαφανιστεί από την περιοχή».
Μια παράλληλη δράση που γεννήθηκε από το όραμα για ένα βιώσιμο μέλλον στο νησί έφερε τους μαθητές του Γυμνασίου σχολείου της Ίου κοντά στη γη, το νερό και την παράδοση του τόπου τους. Μέσα από δημιουργικά εργαστήρια κινηματογράφου και την άμεση επαφή με την κατασκευή των μικροφραγμάτων, τα παιδιά γνώρισαν την κρυμμένη σοφία των παραδοσιακών τεχνικών διαχείρισης νερού και είδαν πώς αυτές ξαναζωντανεύουν για να απαντήσουν στις προκλήσεις ενός μεταβαλλόμενου κλίματος. Με μάτια γεμάτα περιέργεια έβαλαν το δικό τους λιθαράκι σε ένα όνειρο που αναζωογονεί τον τόπο τους φτιάχνοντας ένα ντοκιμαντέρ για το πρότζεκτ.
Όπως είπε η Μιράντα Βατικιώτη, συντονίστρια εκπαιδευτικών προγραμμάτων του MedIΝΑ, «με την επίσκεψη στο πεδίο τα παιδιά οικειοποιήθηκαν ένα μέρος του τόπου τους με έναν διαφορετικό τρόπο, εκείνο των παππούδων τους. Και μέσα από την κινηματογράφηση μπήκαν στη διαδικασία να διερωτηθούν, να πάρουν συνεντεύξεις και να καταλάβουν ακριβώς πώς αυτές οι κατασκευές λειτουργούν. Ένα κοριτσάκι είπε κάτι που με άγγιξε: “Όλοι ξέρουν την Ίο ως party island, αλλά δεν είμαστε μόνο αυτό. Ίσως με το ντοκιμαντέρ μας να δουν τις κρυφές ομορφιές και τις σημαντικές πτυχές της”».
Η μνήμη της γης
Σήμερα η κοινωνία της Ίου έχει στραφεί σε ασχολίες που περιστρέφονται σχεδόν αποκλειστικά γύρω από τον τουρισμό και τις επιχειρήσεις που τον εξυπηρετούν. Με τις αλλαγές στις χρήσεις γης, την αύξηση της δομημένης επιφάνειας και την αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου, παραδοσιακές τεχνικές και τεχνοτροπίες, όπως οι σουβάλες, ξεχάστηκαν. Έτσι, ο κύκλος έσπασε και η τεχνογνωσία που επιβίωνε από γενιά σε γενιά χάθηκε, αφήνοντας τις παλιές κατασκευές να καλυφθούν από βλάστηση. Την ίδια στιγμή, η παρατεταμένη ανομβρία βρήκε το έδαφος άγονο, αδύναμο να συγκρατήσει ακόμα και τις σπάνιες πλέον βροχές του χειμώνα.
Όπως λέει ο Κουτρόπουλος, «η αλλαγή συντελέστηκε στην προηγούμενη γενιά, όταν ήρθε το ηλεκτρικό ρεύμα, μπήκε το δίκτυο ύδρευσης και οι κάτοικοι είχαν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν νερό από άλλες πήγες. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 όλα άλλαξαν. Ο κόσμος άρχισε να φεύγει από τα νησιά και η ύπαιθρος εγκαταλείφθηκε. Όσοι έμειναν, άρχισαν να επενδύουν στον τουρισμό και σε άλλα παραγωγικά στοιχεία. Δυστυχώς, είναι ελάχιστοι αυτοί που σήμερα καλλιεργούν, εκτός από κάποιους λίγους παππούδες που έχουν ένα μποστανάκι ή ένα μικρό κηπάκι. Όταν φύγουν κι αυτοί, η επόμενη γενιά δεν θα έχει σχεδόν καμία σχέση με τη γη, εκτός από κάποιους λίγο ρομαντικούς που θα το επιδιώξουν».
Φορτηγά γεμάτα οικοδομικά υλικά πάνε κι έρχονται στους επαρχιακούς δρόμους, ενώ στα σημεία που δεν έχουν πρόσβαση, τη δουλειά αναλαμβάνουν τα γαϊδουράκια τα οποία κουβαλούν τσιμέντα και μάρμαρα στους δρόμους του νησιού.
Σύμφωνα με τη μελέτη του υδρογεωλόγου και καθηγητή στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Δρ. Γιάννη Παπανικολάου, η οποία υλοποιήθηκε με σκοπό την αποτύπωση της αποτελεσματικότητας των μικροφραγμάτων, όπως και στα υπόλοιπα νησιά των Κυκλάδων, στην Ίο η εκτεταμένη διάνοιξη γεωτρήσεων έχει επηρεάσει σημαντικά τις παροχές των πηγών, μερικές εκ των οποίων έχουν πια στερέψει. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις περιορίζονται σε μόλις 6.100 στρέμματα, και από αυτά μόλις τα 800 καλλιεργούνται. Αντίστοιχα, οι βοσκότοποι ανέρχονται στα περίπου 45.200 στρέμματα με μεγάλες εκτάσεις να έχουν αποδοθεί για ιδιωτική τουριστική χρήση. Όπως επεσήμανε η Ελένη από το παραδοσιακό τυροκομείο Διασέλι, «τα τελευταία δύο χρόνια, άλλοι τέσσερις παραγωγοί “ξεβόσκησαν” και σε 4-5 χρόνια δεν θα υπάρχει πια κανείς στο νησί». Πολλοί κάτοικοι θα μας πουν ότι τον χειμώνα, όταν βγάζει απαγορευτικό και δεν έρθουν προϊόντα από την Αθήνα, τα ράφια στα σούπερ μάρκετ αδειάζουν και υπάρχουν ελλείψεις σε βασικά αγαθά.
«Έχουν μείνει μόνο ελιές και αμπέλια. Το νησί έχει ένα λιοτρίβι, ένα οινοποιείο και 2 τυροκομεία» μας λέει η Ιωάννα, μόνιμη κάτοικος που πήρε μέρος στην κατασκευή των μικροφραγμάτων. Όπως επισημαίνει ο Σακελλαράκης, «οι νέες χρήσεις γης αποδεικνύονται ασύμφορες για τις τοπικές κοινότητες. Χάνουμε τοπίο και οικοσυστημικές υπηρεσίες και οδηγούμε είδη προς την εξαφάνιση. Το όραμα του πρότζεκτ είναι οι λίθινοι αναβαθμοί να εξυπηρετήσουν και πάλι τον πρωτογενή τομέα».
| Η νέα γεώτρηση |
|---|
Λίγους μήνες πριν ξεκινήσουν οι εργασίες στου Μαυρουδή, ο Δήμος προχώρησε σε νέα γεώτρηση στη μέση του ρέματος — χωρίς να ενημερώσει τις ομάδες εργασίας. «Ήταν κάτι που είχε προηγηθεί ως διαδικασία μελέτης και αδειοδότησης του δικού μας έργου. Δυστυχώς οι ανάγκες σε νερό είναι μεγάλες ειδικά τους μήνες της τουριστικής περιόδου για το νησί. Αντλώντας νερό σίγουρα υποβαθμίζεται ο υδροφόρος ορίζοντας και η προσπάθεια για την ανακατασκευή των υδροφραγμάτων γίνεται τόσο για να εμπλουτίσουμε τον υπόγειο υδροφορέα όσο και για να έχουμε τη δυνατότητα να αποφύγουμε τέτοια μέτρα όπως οι γεωτρήσεις για τη διαχείριση του νερού στο μελλον» σχολιάζει ο Γρηγόρης.  |
Τσιμεντοποίηση και πλημμυρικοί κίνδυνοι
Ενώ το 1960 το ποσοστό της δόμησης στον Κάτω Κάμπο ήταν 0,16%, το 2019 άγγιξε το 20% και σήμερα εκτιμάται ότι είναι ακόμη μεγαλύτερο. Αντίστοιχα, το 1960 οι υγρότοποι αποτελούσαν το 50% της έκτασης του νησιού και το 2019 το ποσοστό αυτό είχε μειωθεί στο 25%. «Η αύξηση των δομημένων επιφανειών εντείνει τον πλημμυρικό κίνδυνο, αφού το νερό είναι σαν να πέφτει σε τσιμέντο, δεν υπάρχει απορρόφηση. Ακριβώς εκεί που έρρεε στα ρέματα, πλέον υπάρχουν δομημένες επιφάνειες με σκληρά υλικά που εμποδίζουν τη φυσική ροή του, και τελικά δεν μπορεί να διοχετευθεί πουθενά, με αποτέλεσμα να οδηγεί σε πλημμυρικά φαινόμενα» επισημαίνει ο Γιάννης Αλεξίου, συνεργάτης δράσεων αποκατάστασης της φύσης της WWF Hellas.
Σύμφωνα με τα στοιχεία, ανά 10-15 χρόνια παρατηρείται στο νησί ισχυρό πλημμυρικό φαινόμενο και «τα αίτια βρίσκονται κυρίως στις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις που αλλάζουν τις χρήσεις γης και στην κλιματική κρίση, η οποία λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής πάνω στα δικά μας διαχειριστικά λάθη». Όπως επισημαίνει ο Αλεξίου, η ξηρασία και οι πλημμύρες αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. «Η εκτεταμένη ξηρασία υποβαθμίζει την ποιότητα του εδάφους και τη βλάστηση, με αποτέλεσμα όταν τελικά βρέξει να μην απορροφάται τίποτα. Καταλήγεις σε έναν φαύλο κύκλο ξηρασίας και ισχυρών πλημμυρικών φαινομένων».
Εδώ και είκοσι χρόνια που το μεγαλύτερο ρέμα του Επάνω Κάμπου έγινε δρόμος και τσιμεντοποιήθηκε, λέει η Ιωάννα, «όποτε βρέχει, πλημμυρίζει το σύμπαν», καθώς τα νερά ρέουν ανεξέλεγκτα προς τη θάλασσα. Η περιοχή του Κάτω Κάμπου πλημμυρίζε με τον Δήμο να ανοίγει αυλάκια στην άμμο για να αποστραγγίξει τα νερά. Το πρόβλημα έχει επιδεινώσει η συρρίκνωση των αλμυρόβαλτων που έχει αφαιρέσει έναν φυσικό χώρο απορρόφησης. Σύμφωνα με τα στοιχεία της WWF Hellas, οι αλμυρόβαλτοι στο σημείο του Ιατρικού Κέντρου κοντά στο λιμάνι, τους οποίους οι ντόπιοι μέχρι σήμερα αποκαλούν Λίμνη, μειώθηκαν από τα 28 στρέμματα το 1945-1960 στα 5 στρέμματα το 2019.
«Τα παιδιά μου που είναι 2,5 χρονών δεν έχουν δει ποτέ κανονική βροχή» λέει η Ελένη, από το τυροκομείο Διασέλι. Αν και το φαινόμενο της ανομβρίας εντείνεται κάθε χρόνο, όταν υπάρξει ακόμη και ισχνή βροχόπτωση, οι πλημμύρες είναι δεδομένες. «Αν αποτρέψουμε την πλημμύρα, σημαίνει ότι το νερό έχει μείνει στο ρέμα και θα παραμείνει στον υδροφόρο ορίζοντα. Αυτό το νερό είναι σημαντικό να μην χαθεί στη θάλασσα» επισημαίνει ο Γρηγόρης.
Φεύγω από το νησί με τη συνειδητοποίηση ότι ενόσω προχωράμε σε βραχυπρόθεσμες λύσεις όπως οι γεωτρήσεις και οι αφαλατώσεις, η διαχείριση του πολύτιμου βρόχινου νερού παραμένει σε μεγάλο βαθμό παραμελημένη, με αποτέλεσμα συχνά αυτό να καταλήγει ανεκμετάλλευτο. Μέσα από την αναβίωση των παραδοσιακών τεχνικών, οι προσπάθειες για την αειφορία του νησιού αποκτούν νέα διάσταση για τα άνυδρα νησιά. Το νερό δεν είναι μόνο πόρος, αλλά και μνήμη, δεσμός που συνδέει γενιές και πολιτισμούς.
Κεντρική εικόνα: Η περιοχή εφαρμογής του έργου Med-RESET στην Ίο. [Γ. Κουτρόπουλος/Μπουλούκι]
