Το άρθρο αυτό του Γιάννη Γορανίτη από το 2016 είναι αναδημοσίευση από το inside story.
Ένα νησί που δυνητικά θα μπορούσε να αποτελέσει πόλο έλξης για καλλιτέχνες και φιλότεχνους επισκέπτες 365 ημέρες το χρόνο.
Η τέχνη στην Τήνο δεν περιχαρακώνεται στα αναρίθμητα μουσεία και τους χώρους τέχνης που ξεφυτρώνουν σχεδόν παράλληλα με την ιδιότυπη χλωρίδα του νησιού. Η τέχνη κάθε μορφής είναι πανταχού παρούσα: στους δρόμους, στα σπίτια, στα σχολεία, στα νεκροταφεία (κρατήστε το αυτό θα επανέλθουμε), στο φυσικό τοπίο (και στο τοπίο θα επανέλθουμε, θέλοντας και μη).
Τέχνη κλασική, λαϊκή, σύγχρονη, σύγχρονη που αντιπαρατίθεται με την κλασική, σύγχρονη που μιμείται την λαϊκή και τούμπαλιν. Τέχνη που παράγεται και καταναλώνεται in situ (εισαγωγικά χρησιμοποιήστε κατά βούληση), τέχνη κάθε μορφής που φιλτράρεται και διαχέεται εκ νέου στο νησί και τους ανθρώπους, αποτελώντας αφορμή νέας δημιουργίας, ενώ συχνά αποκτά χρηστικές, καθημερινές διαστάσεις. Διαχρονικά άλλωστε η Τήνος γεννά σπουδαίους καλλιτέχνες. Δεν είναι μόνο οι γλύπτες, αλλά και σπουδαίοι εικαστικοί, όπως ο Νικηφόρος Λύτρας, ο Νικόλαος Γύζης και δεκάδες άλλοι λιγότερο ή περισσότερο γνωστοί δημιουργοί. Πιθανότατα γι’ αυτό και τόσοι νέοι καλλιτέχνες επιστρέφουν ή επιλέγουν μόνιμα την Τήνο για να δημιουργήσουν, ενώ πολλοί συμμετέχουν σε ομάδες και συλλογικότητες.
Για παράδειγμα, ο εικαστικός Γιάννης Γκίζης, ο οποίος μένει μόνιμα στο νησί. «Κατάγομαι από την Τήνο και νιώθω οικειότητα με τον τόπο και την ανθρωπογεωγραφία του» μας είπε όταν ρωτήσαμε γιατί επέλεξε την Τήνο ως τόπο διαμονής και δημιουργίας. «Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός της έντονης πολιτισμικής διαστρωμάτωσης, αποτέλεσμα της κατοχής του νησιού από τους Ενετούς για 5 αιώνες και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που επιβιώνουν μέχρι σήμερα μέσω της αρχιτεκτονικής της λαϊκής τέχνης ακόμα και της γαστρονομίας».
Τα χνάρια της τραγικής διαδρομής του Χαλεπά
Η σκιά του Γιαννούλη Χαλεπά πέφτει βαριά πάνω από το νησί. Οι μαρμαροτεχνίτες, οι ερασιτέχνες γλύπτες, οι σπουδαστές της σχολής γλυπτικής, αλλά και καλλιτέχνες από άλλους χώρους μοιάζουν να εμπνέονται από τα έργα του.
Τα έργα του καθεαυτά βέβαια δεν αφθονούν στο νησί. Ο επισκέπτης πάντως έχει τη δυνατότητα να έρθει σε επαφή με το έργο του εμβληματικού γλύπτη αμέσως μετά την άφιξή του. Λίγα μέτρα από το λιμάνι, στο Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού φιλοξενείται μόνιμη έκθεση έργων του Χαλεπά. Εκτός από τα λιγοστά διασωθέντα γλυπτά του, μπορείτε να θαυμάσετε* πιστά αντίγραφα και γύψινα προπλάσματα, προσχέδια, έργα του από χαλκό, ενώ, αν είστε τυχεροί, θα ξεναγηθείτε από μια ιδιαίτερα κατατοπισμένη ξεναγό. (*Να θαυμάσετε, αλλά όχι να φωτογραφίσετε, καθώς το ΙΤΗΠ ανήκει στο Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας, που θέτει συγκεκριμένους κανόνες στα μουσεία τα οποία εποπτεύει).
Προκειμένου να δείτε μερικά ακόμη έργα του Χαλεπά, πρέπει να φτάσετε μέχρι στο πανέμορφο χωριό Πύργος στα βόρεια του νησιού. Η γενέτειρα και τόπος κατοικίας του γλύπτη κατά τις δύο περιόδους παραμονής του στην Τήνο περηφανεύεται πλέον για τον διάσημο κάτοικό του, αλλά όσο αυτός ήταν εν ζωή προσπαθούσε διαρκώς να τον διώξει. Η κλειστή κοινωνία του Πύργου, παρά τη διαχρονική παράδοση στη μαρμαροτεχνία –μέχρι και σήμερα οι τεχνίτες είναι πολυάριθμοι– δεν αγκάλιασε το ταλέντο του Χαλεπά, πολλώ δε μάλλον τη διαφορετικότητά του. Το ίδιο συνέβη και με την οικογένειά του. Ο επίσης μαρμαροτεχνίτης πατέρας του δεν είδε με καλό μάτι την κλίση του Γιαννούλη στο σμίλεμα του μαρμάρου. Σκόπευε να τον κάνει έμπορο, ώστε να αναλάβει τις εξαγωγικές δραστηριότητες της οικογενειακής επιχείρησης.
Ο γεννηθείς το 1851 Γιαννούλης επέμενε όμως να ακολουθήσει το ταλέντο του στη γλυπτική. Σπούδασε στο Σχολείον των Τεχνών (μετέπειτα ΑΣΚΤ) και συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία του Μονάχου, με υποτροφία της Ευαγγελιστρίας Τήνου. Για άγνωστους λόγους η υποτροφία διακόπηκε και ο Χαλεπάς επέστρεψε στην Ελλάδα. Μετά την επιστροφή του θα δημιουργήσει ορισμένα από τα κορυφαία έργα του, μεταξύ των οποίων και η «Κοιμωμένη», την οποία τοποθέτησαν στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών. Συνεχίζει να δημιουργεί με πυρετικούς ρυθμούς, αλλά τα έργα του δεν γίνονται δεκτά με θέρμη, με αποτέλεσμα να επιβαρυνθεί περαιτέρω η ήδη κλονισμένη από την αδόκητη λήξη των σπουδών του και από μια ερωτική απογοήτευση ψυχική του υγεία. Η καλλιτεχνική του δραστηριότητα φθίνει σταδιακά από το 1888 μέχρι το 1902, όταν και παραμένει έγκλειστος στο ψυχιατρείο της Κέρκυρας. Μετά την επιστροφή του στην Τήνο επανακάμπτει στη γλυπτική, αλλά η μητέρα του θεωρώντας ότι η τέχνη ανατροφοδοτεί την ψυχοπάθειά του, καταστρέφει κάθε έργο που φτιάχνει ο Γιαννούλης. Πολλά χρόνια δουλειάς έγιναν θρύμματα, αλλά ο Χαλεπάς επιμένει. Ο θάνατος της μητέρας του το 1916, λειτουργεί καταλυτικά αφού μπορεί πλέον να δημιουργεί ανεμπόδιστος.
Η δεύτερη αυτή καλλιτεχνική του περίοδος χαρακτηρίζεται πιο ελεύθερη και σαφώς πιο δημιουργική και οι επιρροές από την αρχαιοελληνική μυθολογία, αλλά και τον ρομαντισμό διακρίνονται έντονες. Δείγματα των διμέτωπων έργων του που επηρέασαν έκτοτε πολυάριθμους γλύπτες εκτίθενται τόσο στο Ι.ΤΗ.Π., όσο και στο επισκέψιμο σπίτι-εργαστήριο του Πύργου. Τα μετρημένα στα δάχτυλα του ενός χεριού γλυπτά, τα προπλάσματα και τα σκίτσα, αλλά και τα κρεμασμένα ρούχα του, τα σκεύη στην κουζίνα, τα προσωπικά του αντικείμενα σε αφήνουν με την αίσθηση ότι ο Χαλεπάς σε λίγο θα επιστρέψει στο φτωχικό σπίτι. Σε αυτό το σπίτι παρέμεινε για 14 χρόνια μετά τον θάνατο της μητέρας του. Οι ντόπιοι όμως θα συνεχίσουν να αντιμετωπίζουν σκαιότατα τον «αλαφροΐσκιωτο», με αποτέλεσμα να τον αναγκάσουν σε νέα φυγή προς την Αθήνα όπου θα ζήσει και θα δημιουργήσει μέχρι τον θάνατό του το 1938. Το έργο του Χαλεπά όμως, δεν μένει στα μουσεία. Το ίδιο και η διαχρονικά επιδραστική ισχύς του.
Άυλη πολιτιστική κληρονομιά από χειροπιαστή ύλη
Μια βόλτα στο παρακείμενο μουσείο Πανορμιτών Καλλιτεχνών και το νεκροταφείο του χωριού εντείνουν την αίσθηση της παρουσίας του Χαλεπά. Προφανώς η κομβική παρουσία του δεν είναι η μοναδική. Ο Δημήτριος Φιλιππότης, οι Λάζαρος και Αντώνης Σώχος, οι Φυτάληδες και τόσοι άλλοι Τηνιακοί έχουν γράψει τα ονόματά τους στην εγχώρια ιστορία της γλυπτικής, ενώ πληθώρα νέων καλλιτεχνών βαδίζει σε παράλληλα ή τεμνόμενα μονοπάτια. Άλλωστε, η υπεραιωνόβια παράδοση της μαρμαρογλυπτικής ταυτίζεται με την κληρονομιά του νησιού και δη της περιοχής του Πανόρμου.
Το 2015 η UNESCO ενέκρινε την εγγραφή της Τηνιακής μαρμαροτεχνίας στον αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Όπως αναφέρεται στη σχετική ανακοίνωση: «Στην επονομαζόμενη άυλη κληρονομιά περιλαμβάνονται οι προφορικές παραδόσεις και εκφράσεις της τέχνης: ορολογία για εργαλεία, τεχνικές και εθιμικές πρακτικές, αλλά και παροιμίες, παραδόσεις και ανεκδοτολογικά περιστατικά), οι κοινωνικές πρακτικές-τελετουργίες-εορταστικές εκδηλώσεις (π.χ. στη διάνοιξη ενός λατομείου, στη μετάβαση από το στάδιο της μαθητείας στη βαθμίδα του μάστορη, στη γιορτή του Άγιου Χαράλαμπου, προστάτη αγίου των μαρμαράδων κ.ά.), και βέβαια η τεχνογνωσία που μεταδίδεται εμπειρικά και προφορικά από γενιά σε γενιά».
Τα μοτίβα (κυπαρίσσια, καράβια κ.ά.), όπως και τα σύμβολα που συνηθίζουν να χρησιμοποιούν οι μαρμαρογλύπτες, απαντώνται τόσα στα έργα των ντόπιων καλλιτεχνών, όσο και στο προαναφερθέν νεκροταφείο. Το νεκροταφείο αυτό γειτνιάζει με την περιβόητη πλατεία του χωριού και τον αιωνόβιο πλάτανο και αποτελεί έναν απαραίτητο σταθμό για τους φιλότεχνους επισκέπτες. Τα γλυπτά των τάφων και τα περίτεχνα σχέδια και μοτίβα στα μάρμαρα που τα στολίζουν είναι ενδεικτικά του τρόπου που η μακραίωνη λαϊκή τέχνη “χωνεύτηκε” στην καθημερινότητα των κατοίκων.
Οι ντόπιοι καλλιτέχνες και μάστορες δημιουργούν με το μάρμαρο, εκφράζονται και επικοινωνούν μέσω του δύσκολου αλλά και τόσο γοητευτικού υλικού. Λεπτομέρειες αλλά και άγνωστες εκφάνσεις της τέχνης τους μπορούν να πληροφορηθούν οι επισκέπτες του νεότευκτου Μουσείου Μαρμαροτεχνίας, λίγα λεπτά έξω από το χωριό του Πύργου.
Στο προσεγμένο και διαδραστικό μουσείο, το οποίο εντάσσεται στο δίκτυο του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς, παρουσιάζονται οι τεχνολογίες και οι τεχνικές που σχετίζονται με το μάρμαρο και αναδεικνύεται το πλαίσιο ανάπτυξης της τέχνης σε τοπικό επίπεδο. Σε παρακείμενο χώρο διοργανώνονται περιοδικές εκθέσεις –το φετινό καλοκαίρι εκτέθηκαν έργα καλλιτεχνών που συμμετέχουν στο 1ο Συμπόσιο Γλυπτικής (Θεόδωρος Παπαγιάννης, Γιάννης Καγιώργης, Πραξιτέλης Τζανουλίνος και Δημήτρης Σκαλκώτος). Κατά τη διάρκεια του συμποσίου στο πλάι των γνωστών καλλιτεχνών μαθήτευσαν και απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Πανόρμου Τήνου. Είχαμε την ευκαιρία να δούμε τους καταγόμενους από την Τήνο καλλιτέχνες να μεταλαμπαδεύουν τις γνώσεις στους νεαρούς σπουδαστές της σχολής που δίνει ζωή όλο το χρόνο στο χωριό του Πύργου και προσφέρει στον τοπικό πληθυσμό επιπλέον κίνητρα ενασχόλησης με τη γλυπτική και το μάρμαρο.
Καλλιτεχνικά αποτυπώματα και Μουσείο Τσόκλη
Φεύγοντας από τον Πύργο, επιβάλλεται μια στάση στο πανέμορφο χωριό των Υστερνίων. Εκεί εκτός από την υποβλητική θέα θα θαυμάσετε τα γλυπτά και τα άλλα έργα των Υστερνιωτών καλλιτεχνών, τα οποία στεγάζονται την τελευταία εικοσαετία στις εγκαταστάσεις της βιοτεχνικής σχολής του χωριού.
Η Τήνος έχει πολλά χωριά. Όμορφα χωριά. Ενδιαφέροντα. Με φιλικούς κατοίκους, που δεν μοιάζουν έτοιμοι να τα αρπάξουν από τον τουρίστα. «Στο σχολείο έχει μια έκθεση ζωγραφικής. Πήγατε;» μας ρώτησε η ευγενέστατη σερβιτόρα μόλις πήρε την παραγγελιά. «Ζωγραφίζω κι εγώ» συνέχισε πιο ντροπαλά. Μας έδειξε τα τραπεζάκια του μικρού καφέ. Ναι, τα τραπεζάκια της δεν θα εκτεθούν στο MOMA, αλλά αποτελούν μία ακόμη ψηφίδα στο καλλιτεχνικό παζλ του νησιού. Ενός παζλ με ετερόκλητα και φαινομενικά ασύνδετα κομμάτια που σχηματίζεται κατά τη διάρκεια της φιδογυριστής διαδρομής προς την ενδοχώρα, καθώς το βλέμμα σταματάει σε σημεία απαράμιλλης ομορφιάς. Σε πρώτο επίπεδο οι κουκκίδες στον χάρτη αποτελούν ενδιαφέροντα Instagram alerts, αλλά αν ακολουθήσετε τους ράθυμους ρυθμούς του νησιού θα αντιληφθείτε ότι τα απόκρημνα βράχια, οι απειλητικοί πέτρινοι όγκοι, τα φυσικά μπαλκόνια με θέα στο Αιγαίο λειτουργούν ως πηγές έμπνευσης για τους δημιουργούς του νησιού. Το επιβεβαιώνει και ο Γιάννης Γκίζης: «Αν και σε πρώτο επίπεδο δεν είναι εύκολο να διακρίνει κανείς την επιρροή που ασκεί ο τόπος στη δουλειά μου, είναι σίγουρο ότι η εικόνα ενός ματωμένου ηλιοβασιλέματος ή μιας φουρτουνιασμένης θάλασσας εισχωρούν και μετασχηματίζονται στο έργο μου».
Κάτι που, όχι άδικα, υποθέτουμε ότι συμβαίνει και με τους υπόλοιπους καλλιτέχνες που δραστηριοποιούνται στην Τήνο. Σχεδόν σε κάθε χωριό που θα σταματήσετε θα δείτε μια αφίσα που να σας καλεί σε μια έκθεση φωτογραφίας, ζωγραφικής ή video-art. (Είπαμε «αφίσα» και δεν μπορούμε παρά να εκφράσουμε το πρώτο παράπονο: υπέροχα κτίσματα, αναπαλαιωμένα και μη, πανέμορφες πόρτες και παράθυρα καλύπτονται συχνά από αναγκαίες μεν για επικοινωνιακούς λόγους, καταστροφικές δε για αισθητικούς, στρώσεις αφισών. Αλλά αυτό διορθώνεται).
Δεκάδες νέοι καλλιτέχνες, ντόπιοι και όχι μόνο, εκθέτουν τα έργα τους σε ένα κοινό δεκτικό, εξοικειωμένο με τις σύγχρονες εκφάνσεις των τεχνών και δίνουν αναρίθμητες αφορμές στους επισκέπτες του θέρους να διαφύγουν από το αναμενόμενο δίπτυχο ήλιος-θάλασσα. Ενδεχομένως βοηθούν και οι αέρηδες που μαστιγώνουν διαρκώς το νησί, ρίχνοντας τη θερμοκρασία και επιτρέποντας τις βόλτες στην ενδοχώρα. Μια από αυτές τις βόλτες θα σας οδηγήσει στον Κάμπο, όπου στεγάζεται το Μουσείο Τσόκλη.
Το μουσείο, παρά τον εγωκεντρικό προσανατολισμό του, αποτελεί πλατφόρμα εξοικείωσης ντόπιων και επισκεπτών με τη μοντέρνα τέχνη. Στεγάζεται στον χώρο του εγκαταλειμμένου δημοτικού σχολείου του χωριού, τονίζοντας εμμέσως τη διαλεκτική σχέση τέχνης-γνώσης. Εκτός από τη συνοπτική ματιά στο έργο, το αρχείο αλλά και την κοσμοθεωρία του Κώστα Τσόκλη, το μουσείο λειτουργεί ως κοιτίδα πολυάριθμων εκδηλώσεων, όπως εικαστικά εργαστήρια για παιδιά, κινηματογραφικές προβολές, παρουσιάσεις βιβλίων κ.ά. Οι εκθέσεις ανανεώνονται και εμπλουτίζονται με νέα έργα (φέτος στη συλλογή προστέθηκε το πορτραίτο της μητέρας του Τσόκλη, το οποίο ολοκλήρωσε το 1956, αλλά και τα προσχέδια του έργου «Σίσυφος» που παρουσιάστηκε το 2015 στην Fondazione Alberto Burri). Στο προαύλιο του ανακαινισμένου κτιρίου δεσπόζει ο Αη-Γιώργης και το υπερμέγεθες φίδι, που υποδέχεται και αποχαιρετά τους επισκέπτες, οι οποίοι θέλοντας και μη θα συνεχίσουν τη διαδρομή τους μέσω ενός τοπίου που ερμηνεύει τις καλλιτεχνικές καταβολές του Τσόκλη.
Τα σπίτια των περιστεριών και το χωριό από το διάστημα
Δεν είναι όμως μόνο το φυσικό τοπίο. Είναι και οι ανθρώπινες παρεμβάσεις πάνω στο σμιλεμένο ανάγλυφο. Τα σπίτια, τα ξωκλήσια, οι ξερολιθιές, ένα τεχνητό σκηνικό, καμωμένο από επιδέξια ανθρώπινα χέρια. Άλλοτε από ανάγκη (τα στενά, κατά τόπους δαιδαλώδη ασβεστωμένα δρομάκια των χωριών ως μέθοδος προστασίας από τον αέρα), άλλοτε από επιδειξιμανία (πώς αλλιώς να ερμηνεύσεις τους περιστερώνες;), το τηνιακό τοπίο είναι ένα παλίμψηστο, στο οποίο κρύβονται αναρίθμητες αισθητικές εκπλήξεις.
Αναφερθήκαμε στους περιστερώνες και δεν μπορούμε παρά να κάνουμε μια νοητή στάση μπροστά στα γκροτέσκα αυτά κτίσματα. Με πρώτη ματιά μοιάζουν ξέχωρα με το λιτό περιβάλλον, αλλά κατ’ ουσία εντάσσονται ομαλά σε αυτό. Περιστερώνες απαντώνται και σε άλλες περιοχές της χώρας, συνηθέστερα σε νησιά του Αιγαίου, αλλά η Τήνος για κάποιον απροσδιόριστο λόγο φιλοξενεί εκατοντάδες από αυτούς (η τελευταία καταμέτρηση κάνει λόγο για περισσότερους από 1.000 απ’ άκρη σε άκρη του νησιού). Απότοκοι της ενετικής παρουσίας στο νησί, οι περισσότεροι χτίστηκαν κατά τη διάρκεια του 18ου και 19ου αιώνα. Τεχνίτες του νησιού έβαζαν τα δυνατά τους να ξεπεράσουν τους προηγούμενους δημιουργώντας ογκώδη κτίσματα διακοσμημένα από σχιστόλιθο με προφανή στόχο να φιλοξενήσουν τα περιστέρια, αλλά και –εικάζουμε– να εκφράσουν την επιδειξιομανία του ιδιοκτήτη τους. Φέρουν γεωμετρικά σχήματα (κύκλους που συμβολίζουν τον ουρανό, τετράγωνα τη γη, τρίγωνα τη γέννηση), ενώ δεν λείπουν οι ήλιοι, τα καράβια, τα κυπαρίσσια, αλλά και τα αρχικά ή τα ονόματα των ιδιοκτητών.
Το ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι ότι ούτε ένας από τους εκατοντάδες περιστερώνες του νησιού δεν είναι ολόιδιος με κάποιον άλλον. Μοναδικό κοινό τους ότι ουδείς έχει βορινό προσανατολισμό, ούτως ώστε να προστατεύεται από τον λυσσαλέο άνεμο. Και τούτο είναι μία ακόμη απόδειξη της διαδραστικής σχέσης του κλίματος και του τόπου με την ουσία της τέχνης.
Μια στάση ακόμη στο χωριό Βώλαξ (ή Βωλάξ, αν υπακούσουμε στη γαλλικών καταβολών προφορά των Ουρσουλινών), έναν μικρό οικισμό περιτριγυρισμένο από τεράστιους πέτρινους όγκους. Ο «βώλος της γης» λένε οι ντόπιοι σε μια απόπειρα να ερμηνεύσουν την παρουσία των τεράστιων γρανιτικών όγκων. Άλλοι έχουν φιγούρες ανθρώπων, ζώων, πτηνών, άλλοι διαμορφώνουν αλλόκοτους σχηματισμούς. Το μόνο βέβαιο είναι ότι δεν έχει επέμβει ανθρώπινο χέρι. Τα καλλιτεχνήματα της φύσης συνδέονται με ποικίλους μύθους: άλλοι κάνουν λόγο για ηφαιστειογενή πετρώματα, που σχετίζονται με το ηφαίστειο της Σαντορίνης, άλλοι για υποθαλάσσιους βράχους που μετακινήθηκαν. Ο λαϊκός μύθος αποδίδει τις τεράστιες πέτρες στην Τιτανομαχία που περιγράφει ο Ησίοδος, ενώ οι πιο ευφάνταστοι αναφέρονται σε πρόσκρουση μετεωρίτη. Ο ερευνητής μεταφυσικών φαινομένων Έριχ φον Ντένικεν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για «μνημεία γνώσης αρχαίων αστροναυτών», άμεσα συνυφασμένα με την παρουσία εξωγήινων στο νησί. Όπου κι αν αποδίδεται η ύπαρξή τους, οι γρανιτένιοι βράχοι του Βώλακα που έχουν αποτελέσει σκηνικό για θεατρικές παραστάσεις και ταινίες, συνιστούν ένα από τα must-see σε ένα νησί που έχεις τόσα πολλά πρέπει-να-δεις.
Το παζλ των εκθέσεων
Σε προφανή αντίθεση με τον Βώλακα, η ελκυστικότητα των υπόλοιπων χωριών του νησιού οφείλεται σε ανθρώπων έργα –πολλά εκ των οποίων καλλιτεχνικής φύσης και έμπνευσης. Το γεγονός όμως είναι ότι τα χωριά δεν αρκούνται στην κατάσταση καρτ-ποστάλ, αλλά εμπλουτίζουν την καθημερινότητα κατοίκων και επισκεπτών με events, εκθέσεις και παρουσιάσεις. Ο γραφίστας Δημήτρης Καραΐσκος που ζει και εργάζεται στην Τήνο, πιστεύει ότι «εκτός από τους εικαστικούς, μουσικούς, αρχιτέκτονες και τόσους άλλους καλλιτέχνες που έρχονται συχνά, υπάρχει πλήθος influencers από όλη τη χώρα αλλά και το εξωτερικό, κυρίως από τη Γαλλία και τη Γερμανία, που προωθεί το νησί μέσω social media και word of mouth».
Το φετινό καλοκαίρι διοργανώθηκαν και δεκάδες μεμονωμένες εκθέσεις: οι «Γυναίκες της Τήνου» της Ντένιας Παναγάκη, η οποία φωτογράφισε 20 γυναίκες του νησιού με λουλούδια στα μαλλιά, η έκθεση «Χορός, η σπίθα της ψυχής» του Στέλιου Παπαδόπουλου στο δημοτικό σχολείο Φαλατάδου. Εκθέσεις διοργανώνονται και σε bar, όπως η «Natura» της Κωνσταντίνας Συλίκου στο καλαίσθητο Karybu στη Χώρα.
Η φωτογραφική έκθεση «Alongside» του Γιώργου Ρήγου στο Πνευματικό Κέντρο Πανόρμου δανείζεται τον τίτλο της από το λεξιλόγιο της εμπορικής ναυτιλίας: «alongside» ονομάζεται η προσωρινή πρόσδεση του πλοίου σε κάποιο λιμάνι όσο διαρκεί η φόρτωση ή η εκφόρτωσή του. Είναι το αποτέλεσμα δουλειάς 12 χρόνων κατά τα οποία ο φωτογράφος, στο πλαίσιο της επαγγελματικής του ενασχόλησης, ταξίδεψε σε πολλά μήκη και πλάτη του πλανήτη επισκεπτόμενος εμπορικά λιμάνια και ναυπηγεία. «Αποθήκες, γερανοί και άλλα βαριά μηχανήματα σε διαρκή λειτουργία, ναύτες και λιμενεργάτες που δουλεύουν πυρετωδώς για τον ταχύτερο και αποτελεσματικό απόπλου του πλοίου συνθέτουν αυτό το ιδιαίτερο τοπίο ανθρώπινης δραστηριότητας που συνήθως μένει αθέατο και άγνωστο στους κατοίκους ακόμη και των κοντινών πόλεων. Έως την έλευση του πλοίου, τα λιμάνια και οι ντόκοι τους φαντάζουν εγκαταλελειμμένα, στοιχειωμένα περιβάλλοντα στο έλεος του χρόνου και της θάλασσας έως ότου, με το αγκυροβόλημα, επανέλθουν στη ζωή».
Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Τήνου διοργανώνεται σειρά παραστάσεων και συναυλιών αλλά και εκδηλώσεων που το διαφοροποιούν αισθητά από τα υπόλοιπα ταυτόσημα φεστιβάλ της ελληνικής περιφέρειας. Στο Πολιτιστικό Κέντρο του Αρνάδου παρουσιάζεται η έκθεση «Στρατογραφία» του Αμερικανού καλλιτέχνη και καθηγητή Todd Lowery. Ο Αρνάδος είναι ένα γραφικό χωριό που διασχίζεις σε δέκα λεπτά (με τα πόδια), όμως διαθέτει Μουσείο Εκκλησιαστικών Κειμηλίων αλλά και Λαογραφικό Μουσείο. Λαογραφικά μουσεία με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στεγάζονται σε δέκα ακόμη χωριά του νησιού, χωρίς να υπολογίζουμε το αυτόκλητο «λαογραφικό-μοντέρνας τέχνης» του Αργύρη Βιτάλη στον Φαλατάδο, όπου ο σουρεαλισμός συναντά την αυθεντική λαϊκή έκφραση.
Στο ίδιο χωριό στεγάζεται και το «Σπίτι του Σκίτσου των αδελφών Μητρόπουλου. Στις αρχές Αυγούστου συναντήσαμε επί τόπου τον Βασίλη Μητρόπουλου να στήνει αυτοπροσώπως την επόμενη έκθεση γελοιογραφιών και σκίτσων με ευθείες αναφορές και επιρροές από την Τήνο. Ένα από τα δέκα μουσεία γελοιογραφίας που υπάρχουν σε όλο τον κόσμο στηρίζεται αποκλειστικά στο πάθος και το μεράκι των δημιουργών. Η άκομψη αυτή, αμετάφραστη σε άλλες γλώσσες λέξη, δεν συνοψίζει απλώς το μυστικό πίσω από το έργο των αδερφών Μητρόπουλου, αλλά λίγο ως πολύ όλων των σχετικών προσπαθειών στο νησί. Το μεράκι όμως δεν φαίνεται να αρκεί. Είναι η αναγκαία, αλλά δεν μπορεί να είναι η μοναδική, συνθήκη.
Η σύζευξη του παραδοσιακού με το σύγχρονο είναι εμφανής απ’ άκρη σε άκρη της νήσου, γίνεται όμως απόλυτα σαφής και προσδιορισμένη στους χώρους του Πολυμέρειου, ενός νεοκλασικού που ανακαινίστηκε πριν σχεδόν έναν αιώνα. Την τελευταία δεκαπενταετία στεγάζει τις εκθέσεις και τις πολυσχιδείς εκδηλώσεις του Ιδρύματος Τηνιακού Πολιτισμού, ενός υπερδραστήριου πολιτιστικού οργανισμού που τολμάει και πρωτοπορεί. Φέτος το καλοκαίρι, στον ίδιο όροφο με την μόνιμη έκθεση των έργων του Χαλεπά φιλοξενήθηκε αναδρομική έκθεση του Βλάση Κανιάρη, η οποία εντάχθηκε στην ενότητα των εκθέσεων «Προς Τήνο». Ο Κανιάρης άλλωστε υπήρξε φανατικός του νησιού και το επισκεπτόταν ανελλιπώς επί δεκαετίες.
Στους υπόλοιπους χώρους και ορόφους του Ι.ΤΗ.Π. φιλοξενήθηκαν τα έργα της ομαδικής έκθεσης «Curiosity» με τη συμμετοχή 18 Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών στο πλαίσιο του προγράμματος φιλοξενίας καλλιτεχνών του Tinos Quarry Platform. Η έκθεση δεν ήταν παρά το επιστέγασμα μιας εντατικής και ιδιαίτερα δημιουργικής περιόδου, κατά τη διάρκεια της οποίας οι επιλεχθέντες καλλιτέχνες έζησαν και δημιούργησαν στο νησί. Παράλληλα διοργανώθηκαν εκδηλώσεις και εργαστήρια, παράλληλες δράσεις και συζητήσεις που συνέστησαν μια πλατφόρμα διαπολιτισμικού διαλόγου.
Στον ίδιο χώρο διοργανώνονται και παραστάσεις, συναυλίες, αλλά και φεστιβάλ όπως το όγδοο Jazz on Tinos που έδωσε την ευκαιρία στους μουσικόφιλους να παρακολουθήσουν live σημαντικούς τζαζ καλλιτέχνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό και μάλιστα δωρεάν. Στα τέλη Ιουλίου είχε διοργανωθεί το 5ο λογοτεχνικό φεστιβάλ, λίγες ημέρες αργότερα το πολυσυλλεκτικό φεστιβάλ «τεχνών, ελεύθερου πνεύματος & ελεύθερης εισόδου» Στέρνα fringe festival 2016 στα Υστέρνια, ενώ για πρώτη φορά διοργανώθηκε το Kinono, ένα διαδραστικό δεκαπενθήμερο art gathering με εκθέσεις, ομιλίες, workshops, συναυλίες, προβολές ταινιών μικρού μήκους, videoart, παραστάσεις θεάτρου και χορού.
Ανατρέχοντας στις σημειώσεις μας διαπιστώνουμε ότι δεκάδες ενδιαφέροντα σημεία και αναφορές έμειναν εκτός. Η Τήνος έχει τόσα πράγματα να δεις και άλλα τόσα να κάνεις, που δεν θα μας έφταναν άλλες τόσες λέξεις. Αρκούν όμως αυτά για να πάει παρακάτω; Και πού είναι αυτό το παρακάτω; Ας προχωρήσουμε σε μια τολμηρή, στα όρια της αφέλειας, αναλογία:
Μπορεί η Τήνος να γίνει το ελληνικό Μπιλμπάο;
Η πόλη με τη μεγαλύτερη κατά κεφαλή αναλογία μουσείων στον κόσμο είναι η Νέα Υόρκη των 8,5 εκατ. κατοίκων με 211 μουσεία, ένα μουσείο ανά 40.000 κατοίκους. Η Τήνος των 8.500 κατοίκων θα μπορούσε να τη συναγωνιστεί αφού στεγάζει 35 μουσεία –χωρίς να συνυπολογίζουμε τους δεκάδες χώρους στους οποίους η τέχνη εκτίθεται και διατίθεται ελεύθερα–, εν ολίγοις ένα μουσείο για κάθε 242 κατοίκους. Θα μπορούσε λοιπών η Τήνος να σταθεί ως αυτόνομος και αυτόφωτος καλλιτεχνικός προορισμός; Θα μπορούσε –τηρουμένων των αναλογιών– να γίνει ένα μικρό Μπιλμπάο; Ο παραλληλισμός προφανώς τραβηγμένος και ίσως προβοκατόρικος. Η ανάπτυξη όμως προϋποθέτει όραμα. Και ρίσκο. Think Big, είναι οι λέξεις που οφείλουν να καθορίζουν το όραμα των υπευθύνων. Ακόμη κι αν η ανάπτυξη αφορά στην τέχνη ή την χρησιμοποιεί ως μοχλό.
Το Μπιλμπάο ήταν μια απομακρυσμένη πόλη στη Χώρα των Βάσκων, γνωστή μόνο για τις βομβιστικές επιθέσεις από τους αυτονομιστές, την οποία οι τουρίστες αγνοούσαν επιδεικτικά. Χρησιμοποιούμε αόριστο, γιατί όλα αυτά ανήκουν στο παρελθόν. Την τελευταία εικοσαετία μεταμορφώθηκε σε έναν παγκόσμιο καλλιτεχνικό προορισμό που προσελκύει ετησίως περισσότερο από ένα εκατομμύριο τουρίστες –τρεις φορές τον μόνιμο πληθυσμό του. Φυσικά δεν εξελίχθηκε τυχαία σε πόλο έλξης. Το 1997 χτίστηκε το υπερβατικό παράρτημα του Guggenheim με την υπογραφή του Frank Gehry. Το μουσείο προκάλεσε ενδιαφέρουσες εκθέσεις σύγχρονης τέχνης, άνοιξαν κι άλλα μουσεία και γκαλερί, ανακαίνισαν τα παλιά, διοργάνωσαν και συνεχίζουν να διοργανώνουν εκδηλώσεις σε κάθε γωνιά της πόλης.
Ο εικαστικός Γιάννης Γκίζης, ο οποίος διαθέτει ειδίκευση στη διδακτική της τέχνης και της ιστορίας της, στάθηκε ιδιαίτερα στο ρόλο του σχολείου. «Προκειμένου να καρποφορήσει ένα τέτοιο σχέδιο θεωρώ ότι πρέπει να εμπλακεί ενεργά το τοπικό στοιχείο και ιδιαίτερα η σχολική κοινότητα η οποία μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων θα μυηθεί στον κόσμο της τέχνης και θα εγγυηθεί τη συνέχεια του ως κάτι που την αφορά άμεσα» είπε στο inside story.
Τα αντεπιχειρήματα είναι περισσότερα από τα επιχειρήματα. Σαφώς, η δημιουργία ενός εμβληματικού κτιρίου, ενός αρχιτεκτονικού it-item που θα αρκούσε για να προσελκύσει από μόνο του επισκέπτες δεν είναι εύκολη. Ίσως και αδύνατη, εντελώς αταίριαστη με τη φυσιογνωμία και το υπόβαθρο της Τήνου.
Όταν αναφέραμε στο Δημήτρη Καραΐσκο την πιθανότητα να γίνει η Τήνος (κάτι σαν) Μπιλμπάο, δεν ήταν αρνητικός. «Η “μπιλμπαοποίηση” όμως του νησιού δεν μπορεί να γίνει μόνο μέσω της τέχνης, ούτε η τέχνη μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς όλο αυτό το παράλληλο hype και δημιουργία και τη βελτίωση των υποδομών και υπηρεσιών που προσφέρει το νησί. Το θετικό είναι ότι υπάρχει πλέον σοβαρή γαστρονομική σκηνή, με πολλά εστιατόρια, εκπληκτικά μπαρ και καφέ και καλόγουστα και λιτά καταλύματα που ανοίγουν διαρκώς, αλλά και διάφορες εναλλακτικές δραστηριότητες όπως το trekking στα μεσαιωνικά μονοπάτια, η ορειβασία, το bouldering και το surfing, οι οποίες προσελκύουν ετερόκλητους επισκέπτες στην Τήνο».
Μήπως λοιπόν να προσαρμόσουμε το όραμα; Μήπως το “think big” να φιλτραριστεί μέσω του “think medium”; Τα παραδείγματα αφθονούν: Τα παραδεισένια νησιά Τερκς & Κέικος της Καραϊβικής αποφάσισαν ότι το τρίπτυχο «ήλιος-θάλασσα-κοκτέιλ» δεν θα είναι για πάντα αρκετό. Έτσι, παρά τα σταθερά τουριστικά έσοδα, αποφάσισαν να επενδύσουν στον πολιτισμικό και καλλιτεχνικό τουρισμό. Πριν κλείσει δεκαετία, η επένδυση υπεραποδίδει, σε βαθμό που έγινε αντικείμενο πανεπιστημιακής μελέτης. Το παράδειγμα ακολούθησε η Αρούμπα, η οποία επίσης αυτοπροβλήθηκε ως καλλιτεχνικός προορισμός και ήδη είδε τα έσοδα από τον τουρισμό να αυξάνονται σε διψήφιο ποσοστό. Αυτό συνέβη καθώς προσέλκυσε «ποιοτικότερους» επισκέπτες αλλά και καλλιτέχνες και φιλότεχνους που διαθέτουν πλέον ισχυρότερα επιχειρήματα, όταν αποφασίζουν για τον επόμενο προορισμό τους. Ίσως τα νησιά της Καραϊβικής φαντάζουν επίσης μακρινά.
Υπάρχει και το παράδειγμα του Σίτζες, μιας μικρής ισπανικής πόλης 30.000 κατοίκων που προσελκύει ταξιδιώτες όλο τον χρόνο, καθώς εκτός από τις παραλίες τους προσφέρει και πολιτισμό: κινηματογραφικά και μουσικά φεστιβάλ, Gay Pride, συναυλίες και events 365 ημέρες το χρόνο και 4 μουσεία, αλλά και το σπίτι-στούντιο του μοντερνιστή Σαντιάγο Ρουσινιόλ. Μπιλμπάο λοιπόν, όχι. Αρούμπα, δύσκολα. Μήπως λοιπόν να κάνουμε την Τήνο Σίτζες;
Περισσότερες πληροφορίες για την Τήνο και τα καλλιτεχνικά δρώμενα στο νησί μπορείτε να αναζητάτε στο tinosecret.grO ιστότοπος και στα καλαίσθητα έντυπα περιοδικά TamaΗ σελίδα του περιοδικού στο Facebook και KymaΗ σελίδα του περιοδικού στο Facebook. Το Kyma κέρδισε για το 2016 την ανώτερη διάκρισηΣτο site των ΕΒΓΕ στην κατηγορία «Σχεδιασμός Περιοδικού» στα Ελληνικά Βραβεία Γραφιστικής και Εικονογράφησης (EBΓΕ).
