Σχεδιάζοντας (σ)τα όρια των μικρών νησιών

Οι αυξανόμενες πιέσεις που δέχονται τα νησιά από τον υπερτουρισμό και την ανεξέλεγκτη οικιστική ανάπτυξη δημιουργούν την ανάγκη επανεξέτασης τόσο των όρων όσο και των ορίων αυτής της ανάπτυξης.

ΚΕΙΜΕΝΟ: ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΑΡΑΔΗΜΗΤΡΗ, ΤΕΡΕΖΑ ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ

Στην επιστημονική ημερίδα «Σχεδιάζοντας (σ)τα όρια των μικρών νησιών» που διοργάνωσαν η Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΕΜΠ και το Επιμελητήριο Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας, επιστήμονες του χωρικού σχεδιασμού και της βιώσιμης ανάπτυξης και άνθρωποι των νησιών και των κινημάτων τους μοιράστηκαν τις εμπειρίες και τις ανησυχίες τους σχετικά με τη διατήρηση της φυσικής και πολιτιστικής ταυτότητας των νησιών ενόψει των Ειδικών και Τοπικών Πολεοδομικών Σχεδίων που αυτή τη στιγμή καταρτίζονται για το σύνολο της χώρας.

«Μας προκαλούν ερευνητικά για τον τρόπο με τον οποίο διαχειριζόμαστε αυτή τη μικρή εξουσία που έχουμε ως χωροτάκτες-πολεοδόμοι τραβώντας διάφορες γραμμές στον χάρτη» είπε η Ρένα Κλαμπατσέα, κοσμήτορας της Σχολής Αρχιτεκτόνων. «Αυτόν τον χάρτη και αυτές τις γραμμές θα θέλαμε να συζητήσουμε με τρόπο που να συμβάλουμε στην κατεύθυνση στην οποία γίνεται αυτός ο σχεδιασμός, αφού αποτιμήσουμε τι έχει συμβεί μέχρι τώρα».

«Εδώ και ακριβώς 30 χρόνια ξέραμε τι έπρεπε να κάνουμε για να αποτρέψουμε την καταστροφή πριν γίνει ανεπανόρθωτη» σύμφωνα με τη Μαρία Καραμανώφ, αντιπρόεδρο του ΣτΕ επί τιμή και πρόεδρο του Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας. Ήδη από τη δεκαετία του 1990-2000, το Συμβούλιο της Επικρατείας είχε παρουσιάσει μια πρωτοποριακή για την εποχή νομολογία, η οποία ουσιαστικά θεμελίωσε για πρώτη φορά στο διεθνές και συνταγματικό δίκαιο τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης για τα νησιά. Διαπιστώνοντας ότι πρόκειται για «άκρως ευαίσθητα και τρωτά συστήματα τα οποία επιδέχονται πολύ περιορισμένη ανάπτυξη», το ΣτΕ είχε νομοθετήσει με έμφαση στον χωρικό σχεδιασμό που «οριοθετεί το διαφυλακτέο φυσικό κεφάλαιο, τα οικοσυστήματα των νησιών, τους βιοτόπους, τις πολύτιμες δασικές εκτάσεις, τη χλωρίδα και την πανίδα, τα ρέματα, τους φυσικούς σχηματισμούς, ώστε να μείνουν αμείωτα και να μην εκτεθούν σε κίνδυνο από την ανάπτυξη».

Βάσει της νομολογίας, ο κύριος και μόνος οικιστικός πυρήνας ήταν οι οικισμοί μόνιμης πρώτης κατοικίας και μπορούσε να επεκτείνεται μόνο στο μέτρο που το απαιτεί η δημογραφική εξέλιξη του μόνιμου πληθυσμού. Μεγάλες τουριστικές μονάδες ήταν ασύμβατες προς την κλίμακα των παραδοσιακών οικισμών και λιμένων. Αν η διοίκηση δεν είχε ρυθμίσει σε εύλογο χρόνο το κατάλληλο καθεστώς προστασίας, τότε αυτόματα, χωρίς να χρειάζεται διοικητική πράξη, η περιοχή θεωρούταν ότι έχει εμπέσει στο αυστηρότερο καθεστώς προστασίας, «πάγωνε δηλαδή, ώσπου η διοίκηση να αποφασίσει να τη ρυθμίσει» σημείωσε η Καραμανώφ. Τέλος, η νομολογία έλεγε πως «ό,τι έχει καταστραφεί πρέπει να αποκατασταθεί» υπογραμμίζοντας ότι «τα τετελεσμένα γεγονότα δεν αποτελούν άλλοθι για να αίρει τον προστατευτέο χαρακτήρα». «Βάσει αυτών, η εκτός σχεδίου δόμηση είχε ελάχιστα περιθώρια να επιβιώσει στα μικρά νησιά» επεσήμανε η Καραμανώφ.

Η νομολογία είχε προκαλέσει έντονες αντιδράσεις, αλλά συγχρόνως ενέπνευσε το περιβαλλοντικό κίνημα της εποχής. «Έκτοτε παρερμηνεύθηκε, καταστρατηγήθηκε διαστρεβλώθηκε και κατέληξε να ξεχαστεί κι αυτή μαζί με τη βιώσιμη ανάπτυξη γενικώς». Χαρακτηριστικό ήταν το παράδειγμα της Μυκόνου, που το ΣτΕ είχε κρίνει ήδη από το 1996 ότι είναι «κορεσμένη από πλευράς τουριστικής και οικιστικής ανάπτυξης και άρα η δημιουργία νέων τουριστικών μονάδων, περιφερειακών δρόμων και λιμένων αποτελεί ανεπίτρεπτη επιδείνωση». Τελικά το τοπικό χωροταξικό συμπεριέλαβε ως δεύτερο λιμάνι του νησιού μια αυθαίρετη ιδιωτική εγκατάσταση, για την οποία μάλιστα είχαν επιβληθεί διοικητικά πρόστιμα.

Για την Καραμανώφ, το κλειδί στον σχεδιασμό των μικρών νησιών βρίσκεται στην ήπια ανάπτυξη και τον έλεγχο των εισροών, ο οποίος δεν θα πρέπει να γίνεται με βάση τη ζήτηση, αλλά με τη Φέρουσα Ικανότητα, ένα ακόμη στοιχείο που το ΣτΕ εισήγαγε για πρώτη φορά τότε με τη νομολογία του. Οι υποδομές θα πρέπει να αναπτύσσονται με σεβασμό στη γεωμορφολογία και το αισθητικό κάλλος του κάθε τόπου, και να εξυπηρετούν τις επιθυμητές εισροές, οι οποίες κι αυτές θα είναι προκαθορισμένες, δεν θα προκύπτουν από τη ζήτηση του τουριστικού ρεύματος. «Τα νησιά μας δεν είναι ούτε μουσεία για να τα βάλουμε στη γυάλα, αλλά ούτε και σκηνικό για τις διακοπές ολόκληρου του πλανήτη […] Ας σώσουμε λοιπόν οτιδήποτε κι αν σώζεται, και ελπίζω αυτό να είναι το μήνυμα της σημερινής ημερίδας» κατέληξε.

Χωρο-αναπτυξιακή προβληματική στα μικρά νησιά

Η κατεύθυνση του τουρισμού, σύμφωνα με τον Δημήτρη Βαγιανό, πρόεδρο του Save Ios και καθηγητή Οικονομικών στο London School of Economics, διαιωνίζει και διογκώνει ένα μοντέλο χαμηλής παραγωγικότητας, στο οποίο μάλιστα η χώρα μας έχει υπερδιπλάσιο ποσοστό απασχόλησης σε σχέση με τις άλλες χώρες της ΕΕ (το 25% των εργαζομένων στην Ελλάδα απασχολούνται στον τουρισμό, την ίδια στιγμή που στη Γερμανία μόνο το 7,5%).

Από περιβαλλοντική σκοπιά, «η τουριστική ανάπτυξη επιδοτείται έμμεσα από τη χαλαρότητα της περιβαλλοντικής και πολεοδομικής νομοθεσίας» επεσήμανε. Δόμηση σε παράκτιες ζώνες, ανύπαρκτο καθεστώς προστασίας για τις περιοχές Natura, ανεξέλεγκτη οικοδόμηση σε εκτός σχεδίου περιοχές και εκτός κλίμακας στρατηγικές επενδύσεις. Χαρακτηριστικό ήταν το παράδειγμα της Ίου, όπου έχουν υπαχθεί στην κατηγορία των στρατηγικών επενδύσεων τρία επενδυτικά σχέδια, λαμβάνοντας πλήθος οικονομικών και πολεοδομικών προνομίων και επιδοτήσεων. «Ιδιωτικές εταιρείες έχουν αγοράσει το 1/3 του νησιού και τα σχέδια τους περιλαμβάνουν κατασκευές ξενοδοχείων, δεκάδων βιλών, ελικοδρομίων και μαρίνων. Αν υλοποιηθούν η δομημένη επιφάνεια στο νησί θα υπερβεί το 50%» είπε.

Κραυγαλέο παράδειγμα ήταν οι εικόνες από τον μεγαλύτερο υγρότοπο του νησιού. Αν και ο υγρότοπος «Παπάς» είναι χαρακτηρισμένος με ΠΔ, έχει χτιστεί εκεί ένα πελώριο ξενοδοχείο, με all inclusive υπηρεσίες και τους εργαζομένους του να διαμένουν σε κοντέινερ στην πλαγιά. «Επιδοτούμε αυτές τις επιχειρήσεις οι οποίες τι φέρνουν τελικά στην τοπική οικονομία;» κατέληξε ο Βαγιανός.

«Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα αφήνει το αποτύπωμά της στον χώρο. Ποιο αποτύπωμα είναι αυτό και πού το αφήνει είναι πολύ σημαντικό» επεσήμανε ο Ιωάννης Σπιλάνης, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αιγαίου, εμπειρογνώμονας του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού. «Οι υγροβιότοποι, για παράδειγμα, δείχνουν την στάθμη του νερού. Όταν ξεραίνονται, ξέρουμε ότι έχουν μειωθεί τα αποθέματα. Και εμείς πες θα λύσουμε το πρόβλημα με αφαλατώσεις και γεωτρήσεις, στα 200-300 μέτρα ίσως βρούμε νερό, αλλά τα δέντρα πού θα βρούνε;» αναρωτήθηκε.

Για τον Σπιλάνη, ο στόχος της βιώσιμης ανάπτυξης είναι η ευημερία της τοπικής κοινωνίας «και όχι της οικονομίας γενικώς ή κάποιων παραγόντων». Η εκτός σχεδίου δόμηση, σημείωσε, επιβαρύνει σημαντικά τους δήμους, οι οποίοι προκειμένου να επεκτείνουν τα υφιστάμενα δίκτυα τους χρειάζονται χρήματα που πρακτικά δεν έχουν. «Δεν μπορούν να υποστηρίξουν τους εντός οικισμούς, πόσο μάλλον τους εκτός». Για τον καθηγητή, οι αλλαγές στις χρήσης γης είναι το σημαντικότερο πρόβλημα, γιατί είναι ανεπανόρθωτο.

Ως προς αυτό, ο Γεώργιος Βλάχος, αναπληρωτής καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, σημείωσε ότι «ο ρυθμός με τον οποίο αυξάνονται οι αλλαγές στις χρήσεις γης είναι 36-37% σαν μέσος όρος της δεκαετίας». Για τον ίδιο, η λογική του υπουργείου να εστιάζει πρωτίστως στην προστασία της γης υψηλής παραγωγικότητας δεν ανταποκρίνεται στις σύγχρονες και μελλοντικές συνθήκες, ειδικά για τα νησιά όπου οι γεωργικές εκτάσεις που πληρούν αυτά τα κριτήρια είναι εξαιρετικά λίγες. «Εάν υπολογίσουμε τα στοιχεία που δίνει το αγροδασικό δίκτυο, μιλάμε για 11 εκατ. στρέμματα, δηλαδή το 10% της χερσαίας επιφάνειας της χώρας δεν πληροί τα κριτήρια της υψηλής παραγωγικότητας και άρα δεν προστατεύεται». Αντίθετα, στην ΕΕ η αγροτική γη, τα χωράφια και οι αγροί δεν είναι απλώς πόρος για εκμετάλλευση, αλλά ένα πολύτιμο αγρο-οικοσύστημα. Αποτέλεσμα της νομοθεσίας μας είναι η συστηματική μετατροπή της αγροτικής γης σε αστική, κατά πολύ περισσότερο απ’ ό,τι τα δάση. Σύμφωνα με τα στοιχεία, θαμνώνες, δασολιβαδικά συστήματα και βοσκότοποι έχουν μειωθεί ανησυχητικά. Όπως υποστήριξε, η παροχή κινήτρων για τη διατήρηση της γεωργικής δραστηριότητας δεν φαίνεται να μπορεί να αντιμετωπίσει τις εξωγεωργικές πιέσεις.

Για τον καθηγητή του ΕΜΠ Νικόλαο Μπελαβίλα ολόκληρο το νησιωτικό πέλαγος του Αιγαίου συνιστά ένα πολιτιστικό τοπίο. Αναφερόμενος στο μεταλλευτικό τοπίο της Σερίφου επεσήμανε ότι αν και συνιστά αίτημα 30 χρόνων, το υπΠΟ δεν έχει ακόμη κηρύξει κανένα καθεστώς προστασίας για την περιοχή. «Ένα μεγάλο λόμπι έχει εμφανιστεί και διεκδικεί 2.600 στρέμματα, ουσιαστικά όλη τη νοτιοδυτική Σέριφο και τη σπουδαία περιοχή των μεταλλείων, για να οικοδομήσει για real estate».

Αξιοσημείωτη ήταν η τοποθέτηση του Δημήτρη Μπριασούλη, oμότιμου καθηγητή του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, για την απειλή που πλανάται πάνω από τα μικρά νησιά: Αν δεν υπάρξει μέριμνα, το 40% της Ελλάδας προβλέπεται να αντιμετωπίσει ερημοποίηση λόγω της κλιματικής αλλαγής.

Ως προς τη σημασία του συμμετοχικού σχεδιασμού, ο χωροτάκτης-πολεοδόμος Στρατής Μπαμπαλίκης επεσήμανε ότι «η Φέρουσα Ικανότητα δεν είναι μόνο νούμερα, αλλά ένα πεδίο συμφωνίας της τοπικής κοινωνίας πάνω στην ταυτότητα του τόπου και το όραμα τους γι’ αυτόν». «Τι υπηρεσίες μπορείς να παρέχεις όταν ο μόνιμος πληθυσμός είναι 5.000 και ο εποχικός δεκαπλασιάζεται;» αναρωτήθηκε. Αναφορικά με την έννοια των ορίων, ανέφερε ότι «υπάρχουν νησιά όπου δεν μπορείς να διακρίνεις το όριο ανάμεσα στους οικισμούς και στα εκτός σχεδίου, υπάρχει ένα οικιστικό συνεχές».

Κάθε νησί έχει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα και θα πρέπει να προσεγγιστεί με τον τρόπο που ταιριάζει στο ύφος του, ώστε να προστατευθεί και να αναδειχθεί αυτός ο ιδιαίτερος χαρακτήρας, επεσήμανε η αρχιτέκτονας τοπίου Λήδα Ντρίβα. Η ένταξη, η κλίμακα, η πυκνότητα και η υλικότητα αποτελούν κριτήρια αρχιτεκτονικών επεμβάσεων που θα πρέπει θα λαμβάνονται υπόψη. «Οι παραδοσιακοί χοροί και τα πανηγύρια, η τέχνη και οι τεχνικές παρασκευής φαγητού, στοιχεία λαϊκής αρχιτεκτονικής, όπως οι μάντρες και οι ξερολιθιές είναι στοιχεία άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς που οφείλουμε να διαφυλάξουμε. Είναι σημαντική η ανάδειξη της κοινότητας, και όχι μόνο τουριστικών εγκαταστάσεων που αποσκοπούν στο ιδιωτικό συμφέρον».

Δεν είναι βέβαια λίγες οι περιπτώσεις που το κράτος νομοθετεί σωστά, αλλά η προστασία μένει στα χαρτιά. Αν και η Πάρος το 2012 απέκτησε Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο, βάσει του οποίου απαγορευόταν η κατασκευή νέων πισινών, αυτές τριπλασιάστηκαν. «Το 2012 ήταν 400 και σήμερα είναι 1.480. Σχεδιάζουμε κάποιο υδάτινο στοιχείο το οποίο μετατρέπεται σε πισίνα» είπε η Ντρίβα.

Εναρμονισμένες Φωνές

Η ενότητα με τις παρεμβάσεις των τοπικών κοινοτήτων ανέδειξε μία σειρά προβλημάτων που φαίνεται να είναι κοινά για όλα τα νησιά του Αιγαίου. «Να μην γίνουμε νησί μίας χρήσης» ήταν το μήνυμα από την Αμοργό που μετέδωσε η δημοτική σύμβουλος Ελευθερία Ψυχογιού, επισημαίνοντας ότι δρομολογούνται 15 καινούργιοι δρόμοι στο νησί και επενδύσεις μεγάλης κλίμακας στα Κατάπολα.

Στα Κύθηρα «το νησί ερημώνει και το μοντέλο χωρικά είναι οι βίλες εκτός σχεδίου» είπε ο αρχιτέκτονας και δημοτικός σύμβουλος Αντώνης Μαριάτης.

Στην Πάρο «η υπερδόμηση ακυρώνει αμετάκλητα την ταυτότητα του νησιού» είπε ο Νικόλας Στεφάνου από το Digital Paros.

Στη Μύκονο «δεν έχει εκπονηθεί ποτέ μια μελέτη Φέρουσας Ικανότητας και αυτή τη στιγμή είναι σε εξέλιξη 7 στρατηγικές επενδύσεις τεράστιας κλίμακας» είπε η Άννα Καμμή από την Ομοσπονδία Γυναικών Κυκλάδων.

«Εμείς στη Σίκινο είμαστε έτοιμοι να περάσουμε στη φάση του υπερτουρισμού. Όμως τα νησιά είναι και τόπος, δεν είναι μόνο χώρος» είπε ο Κώστας Πλατής από τον Σύνδεσμο Σικινητών.

«Στη Νάξο, θυμάμαι από μικρή, παραλίες που κάποτε ήταν παρθένες, γεμάτες με αρμυρίκια και αμμοθίνες, τώρα να είναι ισοπεδωμένες γεμάτες ξενοδοχεία και παραλιακές επιχειρήσεις» είπε η Λυκουροπούλου Σοφία από το Naxos Wildlfe Protection.

«Σ’ εμάς στην Τήνο, οι συνέπειες του υπερτουρισμού, στο νερό, στα σκουπίδια και την περίθαλψη είναι κάθε χρόνο και περισσότερες» σημείωσε η Λήδα Νταφούλη από την ΚΟΙΝΣΕΠ Καλλονή.

«Κανείς δεν είναι κατά των ΑΠΕ, αλλά τα πράγματα είναι ανησυχητικά στην κλίμακα που πρόκειται να γίνουν στην Άνδρο, όπου η μισή έκταση του νησιού είναι χαρακτηρισμένη Natura 2000» είπε η Όλγα Καραγιάννη από το Ερευνητικό Κέντρο Άνδρου.

Στη Σύρο οι υπάρχουσες κατοικίες ανακαινίζονται με σκοπό τη βραχυχρόνια μίσθωση και όχι για τους μόνιμους κατοίκους επεσήμανε η κάτοικος Μαρίνα Κωνσταντινοπούλου.

Στην Αντίπαρο «εκεί όπου κάποιοι πηγαίναν να μαζέψουν σαλιγκάρια, να βουτήξουν, ή να ψαρέψουν πλέον δεν μπορούν, έχουν κλείσει δρόμοι και έχει αλλάξει η μορφολογία» είπε ο δημοτικός σύμβουλος Θεοδόσης Ρούσσος.

Στη Σαντορίνη «είναι στα σκαριά μια στρατηγική επένδυση η οποία προβλέπει σπα 2.000 τ.μ. και 83 πισίνες. Όλα τα κτήρια είναι για τους τουρίστες και εμείς οι δημόσιοι υπάλληλοι δεν έχουμε κάπου να μείνουμε πια εδώ» επεσήμανε η Καρολίνα Ροκάκη από τη Φωνή του Δάσους και την Περιβαλλοντική Ομάδα Μαντιλίδα.

Το αποτύπωμα του χωρικού σχεδιασμού έως σήμερα

Η τρίτη και τελευταία ενότητα με θέμα «Το αποτύπωμα του χωρικού σχεδιασμού έως σήμερα: Αρχές, στόχοι και ειδικές κατευθύνσεις για τον εν εξελίξει χωρικό σχεδιασμό των μικρών νησιών» άρχισε δυναμικά παρουσιάζοντας πώς ο χωροταξικός σχεδιασμός έχει προσαρμοστεί στις ανάγκες των επενδύσεων και της ανάπτυξης με άλλοθι την οικονομική πρόοδο. Οι ομιλητές τόνισαν ότι οι επενδύσεις αυτές, οι οποίες στηρίζονται σε οικονομικές πολιτικές, προϋποθέτουν την εξαγωγή των κερδών αφήνοντας τη χώρα υποδοχέα και τις τοπικές κοινότητες κατά περίπου πέντε φορές φτωχότερες. Το μοντέλο σχεδιασμού που βασίζεται στην «τουριστικοποίηση» της οικονομίας επηρεάζει τομείς της κοινωνικής ζωής, γεγονός που πρέπει να αλλάξει σύμφωνα με τους εισηγητές.

Τονίστηκε επίσης ότι είναι απαραίτητη μια σφαιρική αντιμετώπιση των θεμάτων με σαφείς στρατηγικές κατευθύνσεις σχετικά με τις δομές και τις υποδομές των μικρών νησιών, ώστε να επανέλθει στο προσκήνιο ο σεβασμός στη Φέρουσα Ικανότητα. Συγκεκριμένα, προτάθηκε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο που θα βοηθήσει να λυθούν τα προβλήματα σχεδιασμού με δημιουργικό και πρωτότυπο τρόπο. Είναι κάτι, είπαν, που δεν μπορεί να υλοποιηθεί χωρίς να λάβουμε υπόψη την ύπαιθρο και τον αγροτικό χώρο, καθώς αυτός μας συνενώνει με την άυλη κληρονομιά. Τέλος, υπογραμμίστηκε η βαρύτητα του συμμετοχικού σχεδιασμού. Οι τοπικές κοινωνίες πρέπει όχι μόνο να είναι ενήμερες για το τι ακριβώς γίνεται στον τόπο τους, αλλά και τα θεσμικά όργανα να υπολογίσουν τις ανάγκες, τις απόψεις και τις ιδέες τους, δίνοντας τους τη δυνατότητα να συμμετέχουν ενεργά στη συζήτηση.

Κεντρική εικόνα: Σαντορίνη, 2024. [Santiago Botero]